Της Τόνιας Α. Μανιατέα
«Χριστόγεννα πρωτόγεννα, πρώτη γιορτή του κόσμου, οπού ΄γεννήθη ο Χριστός να σώση τους ανθρώπους. Στο μέλι εγεννήθηκε, στο γάλα αναθράφη. Το μέλι τρων΄ οι άρχοντες το γάλα οι αφεντάδες….
Και βάλε το χεράκι σου στην αργυρή σου τσέπη· αν είναι χίλια δος μας τα, κι αν είν΄ και δυο χιλιάδες αν είν΄ και τρεις και τέσσαρες, κι αυτά μην τα λυπάσαι.
Σ΄ αυτό το σπήτι πούρθαμε πέτρα να μη ραΐση κι ο νοικοκύρης του σπητιού χρόνους πολλούς να ζήση».
Ο ακαδημαϊκός Δημήτρης Καμπούρογλου(ς) σώζει στις καταγραφές του το χριστουγεννιάτικο τραγούδι της Αθήνας του 19ου αι., που κληροδότησε στις επόμενες γενιές τα κάλαντα, το μεγάλο πανηγύρι των παιδιών.
Η αλήθεια είναι ότι τα Χριστούγεννα είναι η γιορτή των παιδιών. Αυτό ακριβώς, άλλωστε -κατά τη θρησκεία μας- επιδιώκει το περίφημο «πνεύμα των Χριστουγέννων»: να γίνουν όλοι παιδιά, με καθαρή και αγνή καρδιά. Να παρασυρθούν να κλείσουν τα μάτια στον ζόφο μίας καθημερινότητας, που δεν καταλαβαίνει από γιορτές, και να γυρίσουν πίσω, στα χρόνια της αθωότητας. Τα Χριστούγεννα είναι αδιαμφισβήτητα μία «παγκόσμια συνωμοσία αγάπης» κι ας διαρρήγνυε τα… ιμάτιά της η Αμερικανίδα αρθρογράφος Έρμα Μπόμπεκ ότι «δεν υπάρχει πιο θλιβερό πράγμα στον κόσμο από το να ξυπνάς το πρωί των Χριστουγέννων και να μην είσαι παιδί». Γιατί μόνο έτσι, βλέπεις, δεν χωρούν στα μάτια και το μυαλό σου όλα εκείνα, που δεν ταιριάζουν σε μία τέτοια παγκόσμια γιορτή. Η καταγεγραμμένη ιστορία είναι ο αδιάψευστος μάρτυρας…
– Το 1907 μία τρομακτική επιδημία χολέρας ζώνει την Ελλάδα, αποδεκατίζοντας με χαρακτηριστική ευκολία τον πληθυσμό της. Τα Χριστούγεννα αυτού του χρόνου, οι Αρχές κλείνουν την πρόσβαση από θαλάσσης και βάζουν σε καραντίνα τη χώρα.
– Σε μόλις έξι χρόνια μία επιδημία τύφου θα ενσκήψει στην Αθήνα λόγω του μολυσμένου νερού που υδροδοτεί την πόλη. Λίγες ημέρες πριν τα Χριστούγεννα του 1913, τριακόσιες οικογένειες θα θρηνούν αντίστοιχα θύματα.
– Δύο 24ωρα πριν ξημερώσουν τα Χριστούγεννα του 1924, το πανελλήνιο θα συγκλονιστεί από τα πρωτοσέλιδα των εφημερίδων από το ειδεχθέστερο έως τότε έγκλημα. Ψυχοπαθής θα σκοτώσει τη σύζυγο και τα πέντε παιδιά τους και θα αυτοκτονήσει! «Δεν είχε να προσφέρει στην οικογένειά του τα αγαθά των Χριστουγέννων…» θα γράψουν.
– Από το 1927 και για τρία χρόνια, οι εργαζόμενοι θα διεκδικούν μέσα στα Χριστούγεννα. Το ’27 απεργούν για την καταβολή δώρου Χριστουγέννων, το ’29 επειδή τα συντάξιμα χρόνια αυξάνονται από 25 σε 30 και το ’30 επειδή εκείνος ο 13ος μισθός ακόμη δεν έχει καθιερωθεί. Μάλιστα, σε σχετική διαδήλωση στη Θεσσαλονίκη βγαίνουν όπλα και χύνεται αίμα.
– Τα Χριστούγεννα του 1935 καθιερώνεται η πολυσταυρία σε όλες τις περιφέρειες της Ελλάδας. Οι επόμενες εκλογές θα είναι διαφορετικές. Το 1936, ανήμερα των Χριστουγέννων, οι Έλληνες πληροφορούνται την ίδρυση ενός νέου Σώματος της Αστυνομίας. Είναι η Δίωξη Οικονομικού Εγκλήματος.
– Με ένα χαρμόσυνο νέο από το μέτωπο της ελληνο-ιταλικής σύρραξης θα υποδεχθούν οι Έλληνες την παραμονή των Χριστουγέννων του 1940. «Η Χειμάρρα ελευθέρα! Κατελήφθη προχθές υπό του Στρατού μας!» θα δημοσιεύει στο πρωτοσέλιδό της η εφημερίδα «ΝΕΑ ΕΛΛΑΣ».
– Το 1942, μεσούντος του μεγάλου πολέμου, η επέτειος της γέννησης του Χριστού δεν αρκεί για να απομακρύνει τα μαύρα σύννεφά, που πνίγουν τη χώρα. Τον πόλεμο, τον θάνατο, την αγωνία, την πείνα. Στις μεγαλουπόλεις οργανώνονται ειδικά συσσίτια για τα παιδιά. Στον Πειραιά προσφέρονται και δένδρα για χριστουγεννιάτικο στολισμό. «… 30 χιλιάδες παιδάκια του Πειραιώς ησθάνθησαν την ψυχήν των να γεμίζει από χαράν την ημέρα της μεγάλης αυτής εορτής της ελληνικής χριστιανοσύνης…» θα δημοσιεύσει στο πρωτοσέλιδό του ο ΠΡΩΙΝΟΣ ΤΥΠΟΣ της 27ης Δεκεμβρίου του ’42.
– Τα Χριστούγεννα του ’44, ο φτωχός τοπικός Τύπος δεν έχει να προσφέρει και πολλά καλά στους ρακένδυτους αναγνώστες του. Τα νέα από τα μέτωπα του πολέμου έρχονται δραματικά και τα νοικοκυριά της χώρας δεν θρηνούν μόνο για τα θύματα των χαρακωμάτων, αλλά και για τα άλλα, της πείνας. Σε ένα παράλληλο σύμπαν, οι ελληνικές εφημερίδες που εκδίδονται μακριά από την Ελλάδα, όπως ο ΤΑΧΥΔΡΟΜΟΣ της Αιγύπτου, δημοσιεύουν διαφημίσεις για καταστήματα με λαμπερά γιορτινά δώρα και προσκλήσεις σε πολυτελή πρωτοχρονιάτικα ρεβεγιόν με «υποχρεωτικό επίσημο ένδυμα».
– Το 1950, παραμονές των Χριστουγέννων (22 Δεκεμβρίου), το «επίσημον όργανον των εργατών και υπαλλήλων», η εφημερίδα «ΕΡΓΑΤΙΚΗ ΣΗΜΑΙΑ», εκδίδεται με πρωτοσέλιδο μακροσκελές άρθρο διεκδίκησης δικαιωμάτων, υπό τον αποκαλυπτικό τίτλο «ΘΛΙΜΜΕΝΗ ΠΡΩΤΟΧΡΟΝΙΑ».
– Στις 29 Δεκεμβρίου του 1952 τα πρωτοσέλιδα των εφημερίδων φιλοξενούν την είδηση της οριστικής κατάργησης της οκάς και του πήχη. Αντικαθίστανται από το κιλό και το μέτρο, αντίστοιχα, «και καλά θα κάμουν οι καταναλωτές να συνηθίσουν τα νέα σταθμά, δια να μην πέφτουν θύματα επιτηδείων»…
– Την τρίτη ημέρα του νέου χρόνου, του 1957, μία ασυνήθιστη διαδήλωση θα εξελιχθεί στους κεντρικούς δρόμους της Αθήνας. Η αφορμή της έχει πυροδοτηθεί καιρό πίσω, αλλά κορυφώθηκε τις ημέρες των γιορτών. Η Ανώτατη Διοίκηση Ενώσεων Δημοσίων Υπαλλήλων (ΑΔΕΔΥ) διαμαρτύρεται με δριμύτητα κατά της σάτιρας των μελών της από τα θεατρικά κείμενα. «Αρκετά γέλασε ο κόσμος με τη φτώχια μας!» θα αναγράφεται στο κεντρικό πανό των διαδηλωτών.
– Τα Χριστούγεννα του 1971 θα βρουν τέσσερις οικογένειες σε θρήνο και άλλες 35 σε αγωνία. Τόσοι είναι, αντίστοιχα, οι νεκροί και οι τραυματίες σύγκρουσης σιδηροδρόμων, που σημειώθηκε την προηγούμενη ημέρα, παραμονή της γιορτής, στο ύψος της Λάρισας.
– Γιορτές ηθικής αποκατάστασης της πληγείσας χώρας από τη χούντα των συνταγματαρχών θα είναι εκείνες του 1974, οπότε προφυλακίζονται οι κινηματίες της 21ης Απριλίου (27 Δεκεμβρίου) και του 1975 (31 Δεκεμβρίου), που αρχίζει η δίκη του Πολυτεχνείου. Μαζί με τη γέννηση του Χριστού, η Ελλάδα γιορτάζει και τη δημοκρατία.
– Τις γιορτινές ημέρες του 1979 η χώρα βρίσκεται στην κατάψυξη, καταγράφοντας για πρώτη φορά στη νεότερη ιστορία της θερμοκρασία ρεκόρ. Το χιόνι πέφτει ασταμάτητο, ο υδράργυρος έχει κατρακυλήσει στους -20 (!) και οι Αρχές αγωνιούν για το τι θα συναντήσουν όταν λειώσει ο πάγος. Ο απολογισμός των νεκρών θα πάρει καιρό…
Ακόμη και ως συνήθης χωρο-χρονική συγκυρία, τα Χριστούγεννα, όσα δεινά ή κοινότοπα και να επιφυλάξει η καθημερινότητα, θα αποτελούν πάντα ευκαιρία για ταξίδι στο όνειρο. Στο χιονισμένο τοπίο, όπου οικογένεια και φίλοι θα απολαμβάνουν τη θαλπωρή του τζακιού ανταλλάσσοντας δώρα και ευχές, και στο πλούσιο τραπέζι, όπου όλοι οι άνθρωποι, μηδενός εξαιρουμένου, θα χορταίνουν και το τελευταίο ίχνος της πείνας τους.
Η παράδοση -ή μήπως η ελπίδα (;)- θέλει τα Χριστούγεννα να μονιάζουν τους εχθρούς και να καταλαγιάζουν τα ταραγμένα πνεύματα. Λέγεται πως τα μεσάνυχτα της παραμονής Χριστουγέννων του 1914, μεσούντος του Α’ Παγκόσμιου Πολέμου, σε ένα από τα μέτωπα, οι πυροβολισμοί από τα χαρακώματα των Γερμανών σταμάτησαν και άρχισαν να ακούγονται χριστουγεννιάτικα τραγούδια. Μόλις χάραξε το πρώτο φως της ημέρας, οι Γερμανοί στρατιώτες βγήκαν από τα οχυρά τους κι έτρεξαν προς τα χαρακώματα των αντιπάλων τους φωνάζοντας «Καλά Χριστούγεννα». Εκείνοι νόμισαν ότι ήταν κόλπο, αλλά σύντομα αντιλήφθηκαν πως το πνεύμα των Χριστουγέννων είχε κάνει το θαύμα του. Η αυθόρμητη εκεχειρία διήρκεσε τις ημέρες των γιορτών. Αντάλλαξαν μεταξύ τους τσιγάρα και τρόφιμα και στο τέλος έδωσαν και έναν αγώνα ποδοσφαίρου!
Δεν χωρά δυστυχία ετούτη η γιορτή. Κι όπου τη συναντά, τη θεραπεύει…
Ο «πατέρας των Χριστουγέννων», ο Κάρολος Ντίκενς, μετέτρεψε τη δραματικότητα της ζωής του σε παραμύθι για μικρούς και μεγάλους κι όταν το 1870 έφυγε από τη ζωή, πολλοί πίστεψαν ότι πέθαναν μαζί του και τα Χριστούγεννα. Τόσο πολύ αγαπήθηκαν οι ιστορίες του, τόσο πολύ ταυτίστηκε ο ίδιος με τους χριστουγεννιάτικους ήρωές του. Μέλος ο ίδιος μίας πολύτεκνης οικογένειας, που βίωσε τη φτώχια, όταν ο πατέρας του φυλακίστηκε για χρέη, ο Ντίκενς αγάπησε τον θεσμό της οικογένειας και τον υπηρέτησε με τον ομορφότερο τρόπο μέσα από τις ιστορίες του, διασκεδάζοντας τις δυσκολίες, λειαίνοντας κοφτερές γωνίες. «Είχε την ικανότητα να μετατρέπει τα θύματα της ζωής σε θριαμβευτές της και να μετατρέπει το δράμα σε παραμύθι. Ό,τι, δηλαδή, πρεσβεύει η γιορτή των Χριστουγέννων. Ελπίδα, αισιοδοξία, όνειρο» αναφέρεται στη βιογραφία του. Αλλά και ο δικός μας Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης, ο μοναχικός ρακένδυτος κοσμοκαλόγερος, που από τις τσέπες του ταλαιπωρημένου σακακιού του προεξείχαν λαμπερά χριστουγεννιάτικα διηγήματα που ζέσταιναν τις καρδιές των αναγνωστών στις εφημερίδες με τις οποίες συνεργαζόταν, ένας Άγιος Βασίλης του πνεύματος και της αισιοδοξίας ήταν. Με τους κουρασμένους ήρωές του να δικαιώνονται και να θριαμβεύουν τις ημέρες των Χριστουγέννων. Η θεια Αχτίτσα η Σταχομαζώχτρα, ο Γιάννης ο Παλούκας, ο μπάρμπα Διόμας…
«Ὁ οὐρανὸς ἔβρεχε διαρκῶς λεπτὸν νερόχιονον, ὁ γραῖγος ἀδιάκοπος ἐφύσα καὶ ἦτο ψῦχος καὶ χειμὼν τὰς παραμονὰς τῶν Χριστουγέννων τοῦ ἔτους…
Ὁ κυρ-Ἀλέξανδρος εἶχε νηστεύσει ἀνελλιπῶς ὁλόκληρον τὸ Σαρανταήμερον καὶ εἶχεν ἐξομολογηθεῖ τὰ κρίματά του (παπα-Δημήτρη τὸ χέρι σου φιλῶ!). Καὶ ἀφοῦ ἐγκαίρως παρέδωσε τὸ χριστουγεννιάτικον διήγημά του εἰς τὴν “Ἀκρόπολιν” καὶ διέθεσεν ὁλόκληρον τὴν γλίσχρον ἀντιμισθίαν του πρὸς πληρωμὴν τοῦ ἐνοικίου καὶ τῶν ὀλίγων χρεῶν του, γέρων ἤδη κεκμηκὼς ὑπὸ τῶν ἐτῶν καὶ τῆς νηστείας, ἀποφεύγων πάντοτε τὴν πολυάσχολον τύρβην, ἀλλὰ φιλακόλουθος πιστός, ἔψαλεν, ὡς συνήθως, μὲ τὴν βραχνὴν καὶ σπασμένην φωνήν του, πλήρη ὅμως ἐνθέου πάθους, ὡς δεξιὸς ψάλτης, εἰς τὸ παρεκκλήσιον τοῦ Προφήτου Ἐλισσαίου τὰς Μεγάλας Ὥρας, σχεδὸν ἀπὸ στήθους, καὶ ὄτε ἐπανῆλθεν εἰς τὸ πτωχικόν του δωμάτιον, δὲν εἶχεν ἀκόμη φέξει!» περιέγραφε τόσο παραστατικά ο Βάρναλης τα Χριστούγεννα του Παπαδιαμάντη.
Στην πορεία των χρόνων, μικρές επιστημονικές -και μη- «ενστάσεις» ήρθαν να σκιάσουν τη λαμπρότητα της γιορτής και να υπονομεύσουν τη νιρβάνα της. Δεν γεννήθηκε τον Δεκέμβριο ο Χριστός, αλλά τον Μάρτιο, αφού την άνοιξη βγαίνουν οι βοσκοί με τα κοπάδια τους, θα πουν κάποιοι. Πουθενά δεν είναι καταγεγραμμένος ο αριθμός των μάγων. Πώς προέκυψε ότι ήταν τρεις; θα αναρωτηθούν άλλοι. Ακόμα κι αυτό το λαμπερό αστέρι – οδηγό, οι αστρονομικές μελέτες θα το αποδώσουν σε ουρά διάττοντα κομήτη.
Όσος χρόνος έρευνας κι αν δαπανήθηκε στην προσπάθεια να αποδειχθεί ότι ο θεάνθρωπος δεν ήρθε στον κόσμο την 25η Δεκεμβρίου, ότι δεν γεννήθηκε σε στάβλο ή σπηλιά, ότι οι μάγοι με τα δώρα δεν ήταν τρεις, αλλά περισσότεροι, ή ότι το λαμπρό άστρο που τους οδήγησε δεν ήταν παρά ένας κομήτης σε πτωτική τροχιά, το σίγουρο είναι πως τα Χριστούγεννα θα είναι το στολισμένο σπιτικό, που θα σκορπίζει χαρά και αισιοδοξία, η θαλπωρή της αγιοβασιλιάτικης αγκαλιάς, που θα ζεσταίνει παιδιά και μεγάλους απ’ άκρου σ’ άκρο της γης, η άσβεστη μύτη του Ρούντολφ, που θα φωτίζει τον δρόμο των ανθρώπων προς την αγάπη και την ελπίδα.
Άλλωστε, και τα παραμύθια δεν τα διασταυρώνεις. Τα ζεις. Καλές γιορτές.
ΠΗΓΕΣ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΩΝ ΚΑΙ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΩΝ
– ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΑΘΗΝΑΙΩΝ, Δ. Καμπούρογλου (Εκδ. Παλμός – Αντωνόπουλος, Αθήνα 1995)
– Χριστουγεννιάτικα διηγήματα, Αλ. Παπαδιαμάντη (Εκδ. ΕΣΤΙΑ, Αθήνα 2010)
– ΠΕΖΟΣ ΛΟΓΟΣ, Κ. Βάρναλη (Εκδ. ΚΕΔΡΟΣ, Αθήνα 2003)
– Κάρολος Ντίκενς, G. Orwell (Εκδ. ΥΨΙΛΟΝ, Αθήνα 2009)
– Χρονικό του 20ου αι. (Εκδ. ΔΟΜΙΚΗ, Αθήνα 1992)
– Αρχείο εφημερίδων Τ. Α. Μανιατέα
– Φωτογραφικό αρχείο Μουσείου Μπενάκη
