«Η ίδρυση του Υπουργείου Οικογένειας ως ιδεολογική αφετηρία ενός αναπτυξιακού υποδείγματος οικογενειακής και δημογραφικής πολιτικής»

Γαβριήλ Αμίτσης, Καθηγητής Δικαίου Κοινωνικής Ασφάλειας – Διευθυντής του Ερευνητικού Εργαστηρίου Κοινωνικής Διοίκησης του Πανεπιστημίου Δυτικής Αττικής, amitsis@otenet.gr

1. Η πρόσφατη εξαγγελία του Προέδρου της Νέας Δημοκρατίας Κυριάκου Μητσοτάκη «περί δημιουργίας ενός νέου, ξεχωριστού Υπουργείου για Θέματα Κοινωνικής Πολιτικής και Πολιτικής για την Οικογένεια, το Δημογραφικό Ζήτημα και τη Στέγαση» (https://nd.gr/enimerotiko-simeioma-gia-ti-synantisi-toy-proedroy-tis-neas-dimokratias-kyriakoy-mitsotaki-me-ta) αντανακλά με μία προσεκτική ανάγνωση την ιδεολογική αφετηρία ενός νέου αναπτυξιακού υποδείγματος οικογενειακής και δημογραφικής πολιτικής, δημιουργώντας για πρώτη φορά ισχυρούς επιτελικούς μηχανισμούς στο επίπεδο της κεντρικής διοίκησης με στόχο την ενίσχυση της προστασίας της οικογένειας και την δημογραφική αναζωογόνηση της χώρας. Ο κύριος πυλώνας του νέου υποδείγματος σύμφωνα με σχετική δήλωση του Προέδρου Μητσοτάκη είναι η υποστήριξη του θεσμού της Πυρηνικής Οικογένειας με παιδιά που εκπροσωπείται στην Ελλάδα (https://www.statistics.gr/greece-in-figures) από δύο παντρεμένους γονείς (με θρησκευτικό ή πολιτικό γάμο) και τα παιδιά τους (και σε πολύ μικρότερη έκταση από μονογονεϊκές οικογένειες):

«Το πιο βασικό είναι να μπορούμε να στηρίξουμε τις οικογένειες με παιδιά και αυτό χρειάζεται μια πολιτική σε πολλά επίπεδα» (https://nd.gr/synenteyxi-toy-proedroy-tis-neas-dimokratias-kyriakoy-mitsotaki-stin-ekpompi-toy-skai-kalimera-kai).

2. Το Ερευνητικό Εργαστήριο Κοινωνικής Διοίκησης του Πανεπιστημίου Δυτικής Αττικής (ΕΕΚΔ ΠΑΔΑ, https://sarl.uniwa.gr) έχει επισημάνει από την έναρξη της ίδρυσής του το 2019 την ανάγκη κατοχύρωσης ενός ολοκληρωμένου πλαισίου σχεδιασμού και άσκησης Oικογενειακών και Δημογραφικών Πολιτικών του Ελληνικού κράτους, το οποίο θα επιλύσει σημαντικά θεσμικά ελλείμματα και στρεβλώσεις, όπως ιδίως (https://ejournals.epublishing.ekt.gr/index.php/sas/article/view/20919):

α) την διαχρονική διοικητική πολυδιάσπαση των εκάστοτε κυβερνητικών πρωτοβουλιών στα πεδία της προστασίας της οικογένειας και της διαχείρισης των προκλήσεων της δημογραφικής γήρανσης

β) την έλλειψη ενός Νόμου – Πλαισίου για την Ενίσχυση της Οικογένειας

γ) την αδικαιολόγητη προσφυγή σε προνοιακές τεχνικές για την άσκηση δημογραφικών πολιτικών οριζόντιου χαρακτήρα

δ) την απορρύθμιση της κάλυψης του ασφαλιστικού κινδύνου των οικογενειακών βαρών, καθώς το 2014 καταργήθηκαν με την υποπαράγραφο ΙΑ 3 του Ν. 4245/2014 οι σχετικές παροχές που χορηγούνταν από τον Ο.Α.Ε.Δ. (νυν ΔΥΠΑ) μέσω του Διανεμητικού Λογαριασμού Οικογενειακών Επιδομάτων Μισθωτών

ε) την κατάργηση των πλεονεκτημάτων των πολυτέκνων οικογενειών κατά την διάρκεια εφαρμογής των Μνημονίων Σταθερότητας της Ελληνικής Οικονομίας (https://www.politeianet.gr/books/9789600232639-amitsis-n-gabriil-papazisis-emblimatikes-protoboulies-diafulaxis-tis-koinonikis-sunochis-tin-epochi-ton-mnimonion-266932).

3. Προς την κατεύθυνση αυτή, το ΕΕΚΔ ΠΑΔΑ επεξεργάσθηκε και κατέθεσε σε ανύποπτο χρόνο στον δημόσιο διάλογο για τις προτεραιότητες του νέου (μεταμνημονιακού) Κοινωνικού Κράτους σε θέματα οικογένειας και δημογραφίας μία σειρά εισηγήσεων που επικεντρώθηκαν σε τρεις πυλώνες:

α) Εκπόνηση μίας οριζόντιας Εθνικής Στρατηγικής για την Οικογένεια με ισχυρό δημογραφικό αντίκτυπο (ΑΜΙΤΣΗΣ-ΗΜΕΡΗΣΙΑ-8.12.2019.pdf (uniwa.gr)

β) Εκπόνηση μίας Θεματικής Στρατηγικής υποστήριξης της πολύτεκνης οικογένειας (https://sarl.uniwa.gr/announcements/paroysiasi-vivlioy-protaseis-dimografikis-kai-oikogeneiakis-politikis-gia-tin-anazoogonisi-tis-ellinikis-koinonias-kai-oikonomias/)

γ) Ίδρυση του Υπουργείου Οικογένειας που θα αναλάβει να προωθήσει την εφαρμογή των Στρατηγικών, αποτελώντας μακροπρόθεσμα τον κύριο θεσμικό μηχανισμό διαγενεακής και ενδογενεακής αλληλεγγύης της Ελληνικής κοινωνίας (Ερευνητικό Εργαστήριο Κοινωνικής Διοίκησης – ΕΕΚΔ | Η θεσμική υπεραξία ενός Υπουργείου Οικογένειας σε μία χώρα υπό καθεστώς δημογραφικής κατάρρευσης (uniwa.gr).

4. Παράλληλα, το ΕΕΚΔ ΠΑΔΑ κατέθεσε στον δημόσιο διάλογο για τις μεταρρυθμίσεις του Ελληνικού μοντέλου κοινωνικής προστασίας ένα πλέγμα νέων προτεραιοτήτων με ισχυρή δημογραφική επίδραση:

α) Διαμόρφωση ενός νέου ανθρωποκεντρικού δημόσιου υποδείγματος Κοινωνικής Φροντίδας (https://www.eetaa.gr/index.php?tag=anakoinoseis&term=ALL&pg=2)  που θα εξασφαλίζει πρόσβαση σε επαρκείς, προσιτές και βιώσιμες κοινωνικές υπηρεσίες (https://www.oke.gr/el/opinions) υπό το πρίσμα της επερχόμενης νέας συστημικής πρόκλησης για την ευημερία της Ελληνικής κοινωνίας[1], την κρίση κοινωνικής φροντίδας (ΧΑΙΡΕΤΙΣΜΟΣ-ΕΕΚΔ-ΠΑΔΑ.pdf (uniwa.gr)

β) Θεσμοθέτηση ενός Εθνικού Συστήματος Δημόσιας / Κοινωνικής Κατοικίας (Ερευνητικό Εργαστήριο Κοινωνικής Διοίκησης – ΕΕΚΔ | Η συμβολή του Ερευνητικού Εργαστηρίου Κοινωνικής Διοίκησης του Πανεπιστημίου Δυτικής Αττικής στην κοινή συνεδρίαση της Ειδικής Διαρκούς Επιτροπής Ευρωπαϊκών Υποθέσεων και της Διαρκούς Επιτροπής Κοινωνικών Υποθέσεων του Ελληνικού Κοινοβουλίου για τις πολιτικές της Ευρωπαϊκής Ένωσης για τα Παιδιά (13 Ιουλίου 2022) (uniwa.gr)

γ) Αναθεώρηση του υπολειμματικού μοντέλου Κοινωνικής Πρόνοιας με στόχο τον μετασχηματισμό του σε αναπτυξιακό εργαλείο συστημικής πρόληψης και καταπολέμησης της φτώχειας και του κοινωνικού αποκλεισμού των οικογενειών (Ερευνητικό Εργαστήριο Κοινωνικής Διοίκησης – ΕΕΚΔ | Η συμβολή του Ερευνητικού Εργαστηρίου Κοινωνικής Διοίκησης στον πανευρωπαϊκό διάλογο για την ανάπτυξη των Συστημάτων Ελάχιστου Εγγυημένου Εισοδήματος (uniwa.gr).

5. Υπό το πρίσμα αυτό, παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον στην κρίσιμη προεκλογική συγκυρία η εξαγγελία «δημιουργίας ενός νέου, ξεχωριστού Υπουργείου για Θέματα Κοινωνικής Πολιτικής και Πολιτικής για την Οικογένεια, το Δημογραφικό Ζήτημα και τη Στέγαση», που επιβεβαιώνει εκτός των άλλων τα πλεονεκτήματα της αξιοποίησης της συμβολής της ακαδημαϊκής κοινότητας στον εκσυγχρονισμό βασικών λειτουργιών του Κοινωνικού Κράτους. Ο (προκαταρκτικός) τίτλος του νέου Υπουργείου αντανακλά κατ’ αρχήν μία ισχυρή πολιτική πρωτοβουλία ρύθμισης κρίσιμων κοινωνικών διακυβευμάτων (προστασία της οικογένειας, δημογραφική αναζωογόνηση, πρόσβαση σε αξιοπρεπή στέγαση) και συντονισμού τους με τον παραδοσιακό – αλλά ελάχιστα αποτελεσματικό ακόμα και την περίοδο 2019-2022[2] – πυλώνα της κοινωνικής πρόνοιας (εάν θεωρηθεί διασταλτικά ότι ο όρος «Κοινωνική Πολιτική» αντιστοιχεί στον τομέα της Κοινωνικής Πρόνοιας). Δεν ενσωματώνει, όμως, τον κρισιμότερο ίσως τομέα της κοινωνικής φροντίδας, που αποτελεί βασική προτεραιότητα διοικητικών μοντέλων άλλων χωρών της Ευρωπαϊκής Περιφέρειας, όπως ιδίως το Ομοσπονδιακό Υπουργείο Προστασίας της Οικογένειας, των Νέων, των Γυναικών και των Ηλικιωμένων (Bundesministerium für Familie, Senioren, Frauen und Jugend)της Γερμανίας[3] και το Υπουργείο Οικογένειας, Κοινωνικής Ένταξης και Περιφερειακής Ανάπτυξης (Ministère de la Famille, de l’Intégration et à la Grande Région) του Λουξεμβούργου.

Υποδείγματα Υπουργείων Οικογένειας και Κοινωνικής Φροντίδας στην Ευρωπαϊκή Περιφέρεια

Α. Το επιλεκτικό μοντέλο

Ομοσπονδιακό Υπουργείο Προστασίας της Οικογένειας, των Νέων, των Γυναικών και των Ηλικιωμένων (Γερμανία)

Υπουργείο Οικογένειας, Γονιμότητας και Ίσων Ευκαιριών (Ιταλία)

Υπουργείο Παιδιού και Οικογένειας (Νορβηγία)

Υπουργείο Οικογένειας, Κοινωνικής Ένταξης και Περιφερειακής Ανάπτυξης (Λουξεμβούργο)

Υπουργείο Οικογενειακών Υποθέσεων (Ουγγαρία)

Υπουργείο Οικογένειας, Νεότητας και Ίσων Ευκαιριών (Ρουμανία)

Β. Το διευρυμένο μοντέλο

Υπουργείο Οικογένειας και Κοινωνικής Πολιτικής (Πολωνία)

Ομοσπονδιακό Υπουργείο Εργασίας, Οικογένειας και Νεότητας (Αυστρία)

Υπουργείο Εργασίας, Κοινωνικών Υποθέσεων και Οικογένειας (Σλοβακία)

Υπουργείο Εργασίας, Κοινωνικών Υποθέσεων, Οικογένειας και Ίσων Ευκαιριών (Σλοβενία)

6. Για το λόγο αυτό, προτείνουμε στο πλαίσιο της απαραίτητης πλέον «τεχνοκρατικής συζήτησης» για την στοχοθεσία και την αρχιτεκτονική του νέου φορέα ένα συστημικό υπόδειγμα ονοματοδοσίας του Υπουργείου που θα επηρεάσει αναμφισβήτητα και το οργανωτικό πλαίσιο του.

α) Σε σχέση με τον τίτλο, η ανάδειξη της (ιδεολογικής και επιχειρησιακής) υπεραξίας του νέου φορέα εξυπηρετείται από την επιλογή εννοιών με ισχυρούς πολιτικούς αναπτυξιακούς συμβολισμούς, έντονες δικαιωματικές προσεγγίσεις και πλήρη επιστημονική τεκμηρίωση. Από την άποψη αυτή, η πρόταση μας είναι το νέο Υπουργείο να λειτουργήσει ως «Υπουργείο Οικογένειας & Κοινωνικής Φροντίδας, Κοινωνικής Ένταξης και Κοινωνικής Στέγασης», κατοχυρώνοντας για πρώτη φορά στην μεταπολεμική Ελλάδα συντονισμένες θεσμικές πρωτοβουλίες για την προστασία αυτοτελών κοινωνικών δικαιωμάτων που προβλέπονται τόσο στο Σύνταγμα μας (άρθρο 21), όσο ιδίως σε Συμβάσεις Διεθνών Οργανισμών (ΟΗΕ και Συμβούλιο της Ευρώπης)  και στο κεκτημένο της ΕΕ (Χάρτης Θεμελιωδών Δικαιωμάτων και Ευρωπαϊκός Πυλώνας Κοινωνικών Δικαιωμάτων). Ο προτεινόμενος τίτλος αναδεικνύει πανηγυρικά την οικογένεια ως βασική ομάδα στόχου του Κοινωνικού Κράτους, οριοθετεί την δημόσια κοινωνική φροντίδα ως κύριο συλλογικό μηχανισμό προστασίας της οικογένειας και αναγνωρίζει την ανάγκη στοχευμένων παρεμβάσεων για την προώθηση της ενεργητικής ένταξης (και όχι για την αναπαραγωγή της φτώχειας) των ευπαθών ομάδων του πληθυσμού. Εξασφαλίζει, επομένως, μία ισορροπία μεταξύ προτεραιοτήτων καθολικής και επιλεκτικής κάλυψης του πληθυσμού ανάλογα με τις ανάγκες του, λαμβάνοντας υπόψη τις εξελίξεις στην οικονομία και την αγορά εργασίας.

β) Σε σχέση με το οργανωτικό πλαίσιο, η πρόταση μας είναι το νέο Υπουργείο να εξυπηρετήσει από την αρχή το σύνολο των θεματικών αρμοδιοτήτων του, υιοθετώντας μία ολιστική διοικητική αρχιτεκτονική τριών αυτοτελών τομέων:

• Οικογένεια και Κοινωνική Φροντίδα (αφορά τα πεδία των οικογενειακών / δημογραφικών πολιτικών και των πολιτικών κοινωνικής φροντίδας για παιδιά, εφήβους, ηλικιωμένους και άτομα με αναπηρία)
• Κοινωνική Ένταξη (αφορά το πεδίο της πρόληψης / καταπολέμησης της φτώχειας και του κοινωνικού αποκλεισμού μέσω παρεμβάσεων που αποκλίνουν από τα μονοδιάστατα προνοιακά μοντέλα χορήγησης επιδοματικών παροχών με ισχυρές τάσεις εγκλωβισμού των ληπτών σε παγίδες αδράνειας και εξάρτησης – https://papazissi.gr/product/to-sillogiko-diakiveyma-tis-energitikis-entaxis-ton-eypathon-omadon/)
• Κοινωνική Στέγαση (αφορά την πρόσβαση των πολιτών στη στέγαση, με στόχευση σε εκείνους που αδυνατούν να καλύψουν αποτελεσματικά τις αυξημένες ανάγκες τους μέσω της ιδιωτικής αγοράς, όπως ιδίως τα νέα ζευγάρια, οι εργαζόμενοι φτωχοί, οι μονογονεϊκές οικογένειες, οι πολυμελείς οικογένειες, τα άτομα με αναπηρία και οι Ρομά – Unaffordable and inadequate housing in Europe | Eurofound (europa.eu)).

7. Παράλληλα, αξίζει να συμπεριληφθεί στο δημόσιο διάλογο και ένα πλέγμα θεσμικών εισηγήσεων για την συστημική υποστήριξη του νέου αναπτυξιακού υποδείγματος οικογενειακής και δημογραφικής πολιτικής:

• Θεσμοθέτηση ενός Νόμου – Πλαισίου για την Οικογένεια και την Κοινωνική Φροντίδα[5]
• Εκπόνηση μίας Εθνικής Στρατηγικής για την Οικογένεια και την Δημογραφική Αναζωογόνηση, που θα περιλαμβάνει και μέτρα άμεσης εφαρμογής για την υποστήριξη της πολύτεκνης οικογένειας
• Σύσταση Εθνικού Συμβουλίου Οικογένειας και Κοινωνικής Φροντίδας (παρά τω Πρωθυπουργώ) με την συμμετοχή εκπροσώπων των πλέον αντιπροσωπευτικών οργανώσεων των οικογενειών
• Σύσταση Εθνικού Παρατηρητηρίου Οικογένειας και Κοινωνικής Φροντίδας[6] που θα λειτουργήσει ως μονάδα του νέου Υπουργείου για την επιστημονική τεκμηρίωση και παρακολούθηση των παρεμβάσεων
• Σύσταση 13 Περιφερειακών Παρατηρητηρίων Οικογένειας και Κοινωνικής Φροντίδας[7]
• Σύσταση Γραφείου Δημογραφικής και Κοινωνικής Πολιτικής στο Ελληνικό Κοινοβούλιο.

[1] Ο τομέας της κοινωνικής φροντίδας αποτελεί διαχρονικά – μαζί με τον διακριτό τομέα της κοινωνικής πρόνοιας για την προστασία των ευπαθών ομάδων του πληθυσμού – τον πλέον παραγνωρισμένο τομέα του Κοινωνικού Κράτους στην χώρα μας. Οι δημόσιες δαπάνες για την προστασία του παιδιού και της οικογένειας (1,5% του ΑΕΠ) υπολείπονται σημαντικά από το μέσο όρο της ΕΕ (2,3%), ενώ απουσιάζουν μηχανισμοί θεσμικής, οργανωτικής και χρηματοδοτικής στόχευσης, που θα εξασφάλιζαν την προσιτότητα, την επάρκεια, την ποιότητα και τη βιωσιμότητα των δημόσιων υπηρεσιών.

[2] Επισημαίνεται ότι  η Ελλάδα είναι το Κράτος Μέλος της ΕΕ που εμφανίζει σύμφωνα με τα αποτελέσματα της Έρευνας της ΕΕ για το Εισόδημα και τις Συνθήκες Διαβίωσης των νοικοκυριών (με περίοδο αναφοράς εισοδήματος το 2021): α) το δεύτερο υψηλότερο ποσοστό κινδύνου φτώχειας και κοινωνικού αποκλεισμού των νοικοκυριών με εξαρτώμενα τέκνα (31,7%) μετά τη Ρουμανία (35,4%), β) το τέταρτο υψηλότερο ποσοστό κινδύνου φτώχειας και κοινωνικού αποκλεισμού των παιδιών (32%) μετά τη Βουλγαρία (33%), την Ισπανία (33,4%) και τη Ρουμανία (41,5%).

[3] Υπενθυμίζεται ότι η (πολύτεκνη μητέρα) Πρόεδρος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής Ursula Von der Leyen υπήρξε η πρώτη Υπουργός Προστασίας της Οικογένειας, των Νέων, των Γυναικών και των Ηλικιωμένων σε δύο διαδοχικές Κυβερνήσεις της Angela Merkel (2005-2009).

[4] Υπενθυμίζεται ότι o αρμόδιος Επίτροπος για το Κοινωνικό Χαρτοφυλάκιο της Ευρωπαϊκής Επιτροπής Nicolas Schmit (Commissioner for Jobs and Social Rights) είχε υπηρετήσει ως Υπουργός Εργασίας, Απασχόλησης και Ένταξης στην Κυβέρνηση του Jean – Claude Juncker (2009-2013).

[5] Ως υπόδειγμα καλής πρακτικής μπορεί να αξιοποιηθεί ο Γαλλικός Κώδικας Κοινωνικής Δράσης και Οικογενειών (Code de l’ Action Sociale et des Familles – CASF), ο οποίος κωδικοποιεί όλες τις νομοθετικές και κανονιστικές διατάξεις για τις οικογένειες που λαμβάνουν υπηρεσίες φροντίδας (καλύπτοντας το σύνολο των οικογενειών ανεξαρτήτως της μορφής και της κατάστασής τους).

[6] Επισημαίνεται ότι έχει προβλεφθεί στο πλαίσιο του Τομεακού Επιχειρησιακού Προγράμματος «Ανθρώπινο Δυναμικό και Κοινωνική Συνοχή» (ΕΣΠΑ 2021-2027) η λειτουργία ενός διακριτού Παρατηρητηρίου Ισότητας των Φύλων και Δημογραφικής Πολιτικής.

[7] Τα εν λόγω Παρατηρητήρια θα λειτουργήσουν ως κόμβοι τεχνογνωσίας και υποστήριξης των ΟΤΑ σε θέματα προστασίας της οικογένειας και του παιδιού, αξιοποιώντας στο αρχικό στάδιο λειτουργίας τους επιλέξιμους πόρους των Περιφερειακών Επιχειρησιακών Προγραμμάτων του ΕΣΠΑ 2021-2027 για την εξυπηρέτηση του Στόχου Πολιτικής 4 «Προώθηση μίας πιο Κοινωνικής Ευρώπης που υλοποιεί τον Ευρωπαϊκό Πυλώνα Κοινωνικών Δικαιωμάτων».