*Του Θοδωρή Γεωργακόπουλου
Το “Τι Πιστεύουν Οι Έλληνες” ήταν η πρώτη έρευνα που δημοσίευσε η διαΝΕΟσις, τον Φεβρουάριο του 2016. Μια εκτενής έρευνα κοινής γνώμης, που επαναλαμβάνεται σχεδόν κάθε χρόνο έκτοτε, το “ΤΠΕ” χαρτογραφεί τις απόψεις και τις αντιλήψεις των Ελλήνων για μια σειρά από θέματα, από τη συμμετοχή της χώρας στην Ε.Ε. και τη φορολογία, μέχρι κοινωνικά θέματα, τα μνημόνια και τη μετανάστευση. Κάθε φορά που διεξάγεται η έρευνα μετράμε πάνω από 200 μεταβλητές. Οι απαντήσεις, όταν τις βλέπει κανείς συνολικά, μας δίνουν μια γλαφυρή εικόνα για τις αντινομίες, τις ανησυχίες, τις αμφιταλαντεύσεις και τις αμφισημίες του τι σημαίνει να είναι κανείς κάτοικος της Ελλάδας στην εποχή μας.
Φέτος η έρευνα διεξάγεται για τέταρτη* φορά, σε δύο μέρη, με πανελλαδικό δείγμα 1250 ατόμων για κάθε μέρος (και κάποιες κοινές ερωτήσεις -σε αυτές το δείγμα είναι 2.500 άτομα). Διεξήχθη με τηλεφωνικές συνεντεύξεις τον Νοέμβριο και το Δεκέμβριο του 2019 από την εταιρεία ερευνών MARC για λογαριασμό της διαΝΕΟσις.
Τι Πιστεύουν Οι Έλληνες 2020 – Όλα Τα Αποτελέσματα (PDF)
Όπως πάντα, τα πλήρη αποτελέσματα και της φετινής έρευνας είναι διαθέσιμα σε πολλές διαφορετικές μορφές. Όλες οι απαντήσεις σε όλες τις ερωτήσεις της έρευνας υπάρχουν σε ευανάγνωστα PDF αρχεία, με διαγράμματα και πίνακες που παρουσιάζουν τις απαντήσεις των βασικών δημογραφικών ομάδων σε όλες τις ερωτήσεις. Οι απαντήσεις υπάρχουν και σε αρχεία Excel, ενώ οι ερευνητές που θέλουν να μελετήσουν τα στοιχεία της έρευνας αναλυτικότερα μπορούν να κατεβάσουν και τα ανοιχτά αρχεία .sav με όλες τις απαντήσεις όλων των ερωτηθέντων. Φέτος η κεντρική έκθεση παρουσίασης των αποτελεσμάτων έχει γραφτεί από το Θωμά Γεράκη, CEO της MARC. Επιπλέον, μια σειρά από κείμενα και άρθρα στο dianeosis.org θα ακολουθήσουν την δημοσίευση των αποτελεσμάτων. Ο πολιτικός επιστήμονας και συγγραφέας Τάκης Παππάς ετοιμάζει ένα κείμενο για τα συναισθήματα των Ελλήνων και τις απαντήσεις που διαφοροποιούν τους “αισιόδοξους” από τους “απογοητευμένους”. Ο Γεράσιμος Μοσχονάς, που επιμελήθηκε το πρώτο ερωτηματολόγιο του ΤΠΕ το 2015 και έγραψε την πρώτη ανάλυση της πρώτης έρευνας, ετοιμάζει μια νέα ανάλυση για το τι άλλαξε μέσα σε αυτή την κρίσιμη πενταετία, και τι μένει ίδιο.
Ότα τα δεδομένα και η σχετική αρθρογραφία είναι συγκεντρωμένα σε αυτή τη σελίδα. Παρακάτω θα δούμε μερικά από τα βασικά συμπεράσματα που προκύπτουν από τα δεδομένα της φετινής έρευνας.
“Η έρευνα σκιαγραφεί την ελληνική κοινωνία σε μια διαφορετική περίοδο σε σχέση με έναν χρόνο πριν”, γράφει ο Θωμάς Γεράκης της MARC στην έκθεσή του.
Κατεβάστε Την Έκθεση Του Θωμά Γεράκη (PDF)
Πράγματι, από το προηγούμενο “ΤΠΕ” του Ιανουαρίου του 2018, μεσολάβησαν διάφορα σημαντικά γεγονότα: η αλλαγή της κυβέρνησης, μια κάποια εξομάλυνση της οικονομίας, το Μακεδονικό και η κρίση των ελληνοτουρκικών σχέσεων, μεταξύ άλλων (η έρευνα διεξήχθη πριν από την έλευση του κορωνοϊού ή τις τελευταίες εξελίξεις στο προσφυγικό, πάντως). Πώς επηρέασαν αυτά τα γεγονότα τις απόψεις και τις αντιλήψεις των Ελλήνων; Και πού βρισκόμαστε σήμερα στα βασικά θέματα που απασχολούν την κοινωνία και την οικονομία μας, σε σχέση με το πού βρισκόμασταν πέντε χρόνια πριν; Ας δούμε μερικές βασικές απαντήσεις.
1. Συναισθήματα
Το 28% των Ελλήνων που απαντούν στην έρευνα δηλώνουν ότι το συναίσθημα που αισθάνονται πιο έντονα είναι η “ανασφάλεια“, ενώ 1 στους 5 δηλώνουν ότι νιώθουν “απογοήτευση“. Αλλά περίπου 1 στους 4 δηλώνουν ότι νιώθουν αισιοδοξία, κάτι που όμως δεν είναι κοινό για όλες τις ομάδες του πληθυσμού. Στους άνδρες, για παράδειγμα, το ποσοστό αυτών που νιώθουν “αισιοδοξία” είναι ίδιο με το ποσοστό αυτών που νιώθουν “ανασφάλεια”. Στις γυναίκες, το ποσοστό αυτών που νιώθουν “ανασφάλεια” είναι 10 μονάδες μεγαλύτερο από αυτών που νιώθουν “αισιοδοξία” (32% έναντι 22,1%). Από ό,τι φαίνεται από τα αποτελέσματα, το αν και κατά πόσο κάποιος αισθάνεται “αισιόδοξος” σήμερα εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από τις πολιτικές του προτιμήσεις και την ιδεολογική του αυτοτοποθέτηση.
Ο πολιτικός επιστήμονας και συγγραφέας Τάκης Παππάς, στην ανάλυσή του, που θα δημοσιευτεί σύντομα, το διατυπώνει ως εξής: “το κυριότερο συμπεράσμα είναι η επιβεβαίωση της υψηλότατης χρήσης του συναισθήματος στη διαμόρφωση των ιδεολογικών και πολιτικών πεποιθήσεων, ιδιαίτερα δε των κομματικών προτιμήσεων των Ελλήνων”.
2. Αντιευρωπαϊσμός και μνημόνια
Το πιο σημαντικό εύρημα του “Τι Πιστεύουν Οι Έλληνες” το 2015 και το 2016 ήταν ο αυξανόμενος αντιευρωπαϊσμός και μια υιοθέτηση αρκετά αμφιλεγόμενων απόψεων όσον αφορά τις σχέσεις της χώρας μας με την Ε.Ε. Μολονότι αυτός ο αντιευρωπαϊσμός ποτέ δεν αποτέλεσε πλειοψηφικό ρεύμα στην κοινωνία μας, η αλήθεια ήταν πως η τάση στα μέσα της δεκαετίας ήταν μια ραγδαία αυξανόμενη επιφυλακτικότητα απέναντι στην Ε.Ε. και τους θεσμούς της. Πλέον αυτό έχει αναστραφεί εντελώς.
Σήμερα το 67% των Ελλήνων πολιτών συμφωνούν ότι “η Ευρωπαϊκή Ένωση αποτελεί πρόοδο και είναι αναγκαία η παραμονή της Ελλάδας σε αυτήν” και το 64,5% αποτιμούν τη συμμετοχή της χώρας στην Ε.Ε. “θετικά” ή “μάλλον θετικά”. Οι μόνες δημογραφικές ομάδες που θα προτιμούσαν η χώρα μας να φύγει από την Ε.Ε. είναι αυτοί που έχουν μηνιαίο εισόδημα μικρότερο των 500 ευρώ και αυτοί που αυτοτοποθετούνται στην Αριστερά/άκρα αριστερά (και αυτοί όχι σε μεγάλα ποσοστά, πάντως). Ίσως έχει ενδιαφέρον το ότι η πλειοψηφία των ψηφοφόρων και των τριών μικρότερων κομμάτων της Βουλής (ΚΚΕ, Ελληνική Λύση, ΜέΡΑ25) δηλώνουν ότι η χώρα μας πρέπει να αποχωρήσει από την Ε.Ε., αλλά η επίπτωσή τους στο συνολικό αποτέλεσμα είναι μικρή. Η μεγάλη πλειοψηφία του λαού φαίνεται ότι διαφωνεί.
Πηγή Εικόνας: ΚΤΕΛ Θεσσαλονίκης
Εξάλλου, η πλειοψηφία πλέον κρίνει ότι η συμμετοχή μας στην Ε.Ε. μας ωφέλησε σε σχεδόν όλα τα θέματα (εκτός από τα εθνικά), μια πλήρης αναστροφή σε σχέση με ό,τι συνέβαινε πριν από πέντε χρόνια, όταν η πλειοψηφία πίστευε ότι η συμμετοχή μας στην Ε.Ε. ζημίωνε τη χώρα μας στα περισσότερα από τα θέματα που ρωτούσαμε. Η πολύ μεγάλη πλειοψηφία (πάνω από 85%) πιστεύουν ότι σε δέκα χρόνια η Ελλάδα θα εξακολουθεί να είναι μέλος της Ε.Ε. και μέλος της ευρωζώνης. “Το δίλημμα “μένουμε ή φεύγουμε από την Ε.Ε.” δεν απασχολεί πλέον την ελληνική κοινωνία”, γράφει ο Θωμάς Γεράκης.
Ωστόσο 6 στους 10 Έλληνες εξακολουθούν σταθερά να πιστεύουν ότι από τη συμμετοχή της χώρας μας στην Ε.Ε. ωφελήθηκε περισσότερο η Ε.Ε. και λιγότερο εμείς. Η επαγγελματική ομάδα που το πιστεύει αυτό περισσότερο από όλες τις άλλες, όσο απίστευτο κι αν φαίνεται, είναι οι αγρότες.
Πάντως, καθώς απομακρυνόμαστε από την κορύφωση της κρίσης και την εποχή των “μνημονίων”, πολλές από τις απόψεις που επικρατούσαν στην κοινή γνώμη τότε εξακολουθούν να επιβιώνουν. Μολονότι η πλειοψηφία των Ελλήνων συμφωνούν ότι με τα μνημόνια “υποχρεωθήκαμε να κάνουμε μεταρρυθμίσεις που δεν θα κάναμε ποτέ από μόνοι μας”, ότι τα μνημόνια “βοήθησαν τη χώρα να αποφύγει την πτώχευση και την έξοδο από την Ε.Ε.”και ότι “ήταν αναγακαίο κακό”, ταυτόχρονα η πλειοψηφία εξακολουθεί να πιστεύει ότι τα μνημόνια “ήταν εφεύρημα των Ευρωπαίων για να εκμεταλλευτούν τη χώρα μας” και ότι “μπορούσαμε μόνοι μας, χωρίς μνημόνια και με τις δικές μας δυνάμεις να ξεπαράσουμε την κρίση”.
Παράλληλα, όμως, το 78% των Ελλήνων θεωρούν ότι η Ελλάδα δεν έχει βγει από τα μνημόνια. Αντίστοιχο ποσοστό πιστεύει, εξάλλου, ότι πλέον ζούμε μια νέα κανονικότητα και ότι δεν πρόκειται να επιστρέψουμε στα προ κρίσης επίπεδα.
3. Οικονομική βελτίωση και προσαρμογή
Μέσα στους 22 μήνες που μεσολάβησαν από το προηγούμενο “Τι Πιστεύουν Οι Έλληνες”, η οικονομική κατάσταση των Ελλήνων, όπως την αναφέρουν οι ίδιοι, τουλάχιστον, μοιάζει να έχει βελτιωθεί αισθητά. Στην αρχή του 2018 το 52% των πολιτών δήλωναν πως “τα βγάζουν πέρα δύσκολα” ή “δεν τα βγάζουν πέρα”, αλλά στο τέλος του 2019 το ποσοστό αυτό έχει μειωθεί στο 38%. Παράλληλα, το ποσοστό αυτών που δηλώνουν “σχετικά άνετοι οικονομικά” έχει αυξηθεί από 5,5% του πληθυσμού σε 14,2%.
Η στροφή της ελληνικής κοινωνίας που παρατηρήθηκε στις έρευνες των προηγούμενων χρόνων παγιώνεται: πλέον πάνω από 6 στους 10 Έλληνες θέλουν μικρότερη φορολογία, έστω και εις βάρος του ισχυρού κράτους πρόνοιας. Τον Απρίλιο του 2015 το ποσοστό των πολιτών που το πίστευαν αυτό ήταν μόλις 39,2%. Σήμερα όλες οι ομάδες του πληθυσμού εκτός από αυτούς που αυτοπροσδιορίζονται ως “αριστεροί/ακροαριστεροί” -ακόμα και οι ψηφοφόροι του ΚΚΕ- απορρίπτουν το ότι “πρέπει να υπάρχει υψηλή φορολογία και ισχυρό κράτος πρόνοιας για όλους”.
Οι Έλληνες εξακολουθούν να έχουν αρκετά φιλελεύθερες απόψεις σε θέματα που αφορούν την αγορά και την οικονομία. Είναι καθολικά υπέρ των ξένων επενδύσεων, έξι στους δέκα πιστεύουν ότι χρειαζόμαστε μικρότερο δημόσιο τομέα, 6 στους 10 είναι υπέρ των αποκρατικοποιήσεων και 6 στους 10 πιστεύουν ότι “το κράτος επεμβαίνει υπερβολικά και δεν επιτρέπει στον ιδιωτικό τομέα να δημιουργήσει πλούτο και θέσεις εργασίας”. Οι τρεις σημαντικότεροι παράγοντες που επηρεάζουν την οικονομική ανάπτυξη της χώρας είναι, κατά τη γνώμη τους, η μείωση των φόρων, η μείωση της γραφειοκρατίας και η ταχύτερη απονομή της δικαιοσύνης. Στη σχετική λίστα, τελευταία με μεγάλη διαφορά (μόλις 4,7%) έρχεται η “αύξηση δημοσίων δαπανών”.
Ωστόσο, αυτά τα ευρήματα δεν σημαίνουν ότι οι Έλληνες έχουν υιοθετήσει απολύτως φιλελεύθερες οικονομικές αντιλήψεις. Η πιο δημοφιλής επιλογή στην ερώτηση “αν μπορούσατε να επιλέξετε μια εργασία, ποια θα επιλέγατε”, για πρώτη φορά από το 2016 είναι η “μισθωτή εργασία στο δημόσιο τομέα”. Ένας στους τρεις Έλληνες προτιμούν μια δουλειά στο Δημόσιο (αλλά όχι οι νέοι -λίγο περισσότεροι νέοι ηλικίας 17-24 θα προτιμούσαν μισθωτή εργασία στον ιδιωτικό τομέα). Για να δώσουμε μια ευρύτερη εικόνα, οι ομάδες του πληθυσμού που θα προτιμούσαν δουλειά στο δημόσιο σε ποσοστά άνω του 40% είναι οι απόφοιτοι της πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης, αυτοί που βγάζουν κάτω από 500 ευρώ το μήνα, αυτοί που δηλώνουν ότι “δεν τα βγάζουν πέρα”, οι κάτοικοι της Βόρειας Ελλάδας, αυτοί που αυτοπροσδιορίζονται ως “αριστεροί/ακροαριστεροί”, αυτοί που αυτοπροσδιορίζονται ως “δεξιοί/ακροδεξιοί”, οι ψηφοφόροι του ΚΙΝΑΛ και οι ψηφοφόροι της “Ελληνικής Λύσης”.
Στην ερώτηση, δε, για το αν θα επέλεγαν μια δουλειά με μέτριο μισθό, μικρές προοπτικές εξέλιξης αλλά σταθερότητα, ή μια δουλειά με μεγάλες αποδοχές, υψηλές προοπτικές εξέλιξης αλλά χωρίς εργασιακή ασφάλεια, 6 στους 10 επιλέγουν την πρώτη, ένα ποσοστό σχεδόν αναλλοίωτο από το 2015.
Εξάλλου, σχεδόν οι μισοί Έλληνες εξακολουθούν να θεωρούν ότι πρέπει να παίρνουμε σύνταξη πριν από τα 60, και μόνο το 7% πιστεύουν ότι πρέπει να παίρνουμε μετά τα 65. Έχει ενδιαφέρον το ότι 57,4% των νέων Ελλήνων και Ελληνίδων ηλικίας 17-24 σήμερα πιστεύουν ότι πρέπει να πάρουν σύνταξη πριν από τα 60. Έχει ενδιαφέρον, επίσης, το ότι σε άλλη ερώτηση μόνο το 43% των ερωτηθέντων θεωρούν το ότι θα πάρουν σύνταξη εξασφαλισμένο -ή το ότι η σύνταξη που ήδη παίρνουν είναι εξασφαλισμένη. Σχεδόν 1 στους 4 Έλληνες (και το 41,6% των Ελλήνων ηλικίας 25-39) θεωρούν ότι δεν θα πάρουν σύνταξη ποτέ.
Τέλος, αξίζει να θυμίσουμε ότι η Ελλάδα είναι πλέον η χώρα με τη μικρότερη συμμετοχή των γυναικών στην αγορά εργασίας σε ολόκληρη την Ευρωπαϊκή Ένωση, οπότε τα ερωτήματα της έρευνας για αυτό το θέμα έχουν ενδιαφέρον. Τι πιστεύουν οι Έλληνες για το ρόλο των γυναικών στην κοινωνία; Θεωρούμε ότι έχουν ισότιμη πρόσβαση στην αγορά εργασίας; Ότι απολαμβάνουν τα ίδια δικαιώματα; Σύμφωνα με τις απαντήσεις τους, ας πούμε, τo 56% των Ελλήνων πιστεύουν ότι οι γυναίκες δεν έχουν τις ίδιες ευκαιρίες απασχόλησης με τους άνδρες, ενώ το 96,4% θεωρούν ότι “η μητέρα και ο πατέρας πρέπει να έχουν ακριβώς τις ίδιες ευθύνες στη φροντίδα των παιδιών”. Ταυτόχρονα, όμως, 1 στους 4 Έλληνες άνδρες πιστεύουν ότι “οι άντρες είναι πιο ικανοί να παίρνουν σημαντικές αποφάσεις”, 1 στους 3 Έλληνες θεωρούν πως “όταν οι δουλειές είναι λίγες, οι άνδρες πρέπει να έχουν προτεραιότητα παρά οι γυναίκες” και το 54,2% (και το 52,7% των γυναικών) κρίνουν ότι “οι γυναίκες πρέπει να δίνουν μεγαλύτερη έμφαση στην οικογένεια από ό,τι στην καριέρα”. Σε αυτό το συγκεκριμένο ερώτημα, όπως θα περίμενε κανείς, υπάρχει μεγάλη διαφοροποίηση ανάλογα με την ηλικία. Στους άνω των 65 το ποσοστό που συμφωνούν με αυτή την άποψη είναι 72,3%, αλλά στις ηλικίες 17-24 είναι πολύ χαμηλότερο: Μόνο 28,7%.
4. Κοινωνία, αξίες και η θέση μας στον κόσμο
Όπως έχουν δείξει οι έρευνες της διαΝΕΟσις, η Ελλάδα είναι μια χώρα που μικραίνει και γερνάει. Η διάμεση ηλικία του πληθυσμού αναμένεται να ξεπεράσει τα 50 έτη μέχρι το 2050, ενώ τότε ο πληθυσμός της χώρας θα είναι σημαντικά μικρότερος από ό,τι σήμερα.
Οι πολίτες φαίνεται να αντιλαμβάνονται αυτή την πραγματικότητα και δηλώνουν ως σημαντικότερο πρόβλημα που αντιμετωπίζει η χώρα το δημογραφικό, με δεύτερη τη μετανάστευση και μόλις τέταρτη την “οικονομική κατάσταση”. Έχει ενδιαφέρον το ότι οι ερωτηθέντες του δείγματος δηλώνουν πως έχουν κατά μέσο όρο 1,39 παιδιά, ένας αριθμός πολύ κοντά στον (πολύ χαμηλό) δείκτη γονιμότητας της χώρας, που είναι 1,35 παιδιά ανά γυναίκα. Το 64% των Ελλήνων ηλικίας 25-39 ετών, μάλιστα, δηλώνουν πως δεν έχουν κανένα παιδί. Μεγάλο ενδιαφέρον έχουν, όμως, οι απαντήσεις στο “πόσα παιδιά θα θέλατε να κάνετε”. Οι έρευνες της διαΝΕΟσις καταλήγουν στο ότι το φαινόμενο της πολύ χαμηλής γονιμότητας θα μετριαστεί μόνο όταν αντιμετωπιστούν τα εμπόδια που συναντούν τα σύγχρονα ζευγάρια, αυτά που δεν τους επιτρέπουν να κάνουν όσα παιδιά θέλουν. Οι απαντήσεις στο “Τι Πιστεύουν Οι Έλληνες” υποδηλώνουν ότι, πράγματι, ούτε αλλαγή κουλτούρας, ούτε αλλαγές στον τρόπο της ζωής στη σύγχρονη κοινωνία χρειάζονται. Οι Έλληνες δηλώνουν ότι, κατά μέσο όρο, θα ήθελαν να κάνουν 2,81 παιδιά έκαστος, πολύ παραπάνω από το όριο αναπλήρωσης του πληθυσμού, που είναι περίπου 2,1.
Αξιοσημείωτο είναι επίσης το ότι ενώ οι Έλληνες θεωρούν το δημογραφικό μεγαλύτερο κίνδυνο για την Ελλάδα -και την κλιματική αλλαγή μόλις πέμπτη στη λίστα- όταν η ερώτηση στρέφεται σε παγκόσμιο επίπεδο, το 35% επιλέγει ως 1η απειλή παγκοσμίως την κλιματική αλλαγή -ένα ποσοστό αυξημένο, μάλιστα, κατά 9 μονάδες σε σχέση με την προηγούμενη χρονιά. Η αναγνώριση του προβλήματος είναι καθολική: το 91,3% των Ελλήνων πιστεύουν πως η κλιματική αλλαγή είτε θα επηρεάσει αρνητικά τη ζωή τους στο μέλλον, είτε ότι την επηρεάζει ήδη σήμερα. Ρωτήσαμε τους πολίτες αν αναλαμβάνουν προσωπικά πρωτοβουλίες για την προστασία του περιβάλλοντος και οι απαντήσεις τους ήταν σε εξαιρετικά υψηλά ποσοστά θετικές (με την εξαίρεση της συμμετοχής σε αναδασώσεις και καθαρισμούς). Στις σοβαρότερες απειλές για τις μελλοντικές γενιές του πλανήτη μας, δε, οι Έλληνες δεν συγκαταλέγουν τη μετανάστευση -έρχεται μόλις πέμπτη στη λίστα, κάτω από την “εξάντληση των φυσικών πόρων”, με ποσοστό 6,6%.
Όσον αφορά τις αξίες της κοινωνίας μας, η δικαιοσύνη έρχεται πρώτη ακολουθούμενη από την ελευθερία. Άλλες πολυσυζητημένες αξίες όπως η αλληλεγγύη, η ισότητα και η ασφάλεια έρχονται πολύ χαμηλότερα στη λίστα. Το ότι υπερτριπλάσιοι Έλληνες επιλέγουν την ελευθερία ως σημαντικότερη αξία από ό,τι την ισότητα είναι ένα σημαντικό και ενδιαφέρον εύρημα.
Πάντως πολλές από τις απαντήσεις των πολιτών σε ερωτήσεις που τους καλούν να κρίνουν τις συνθήκες τις κοινωνίας τους, υποδηλώνουν μια μεγάλη έλλειψη εμπιστοσύνης απέναντι στο κράτος και τις κοινωνικές δομές. Μεγάλες πλειοψηφίες πιστεύουν ότι “στην Ελλάδα δεν αναγνωρίζονται οι άξιοι” (76,5%) και ότι “το δικαστικό σύστημα δεν αντιμετωπίζει τους πολίτες ως ίσους” (71,5%), ενώ το 64,7% πιστεύουν ότι οι πολίτες δεν ζουν “σε ασφαλές περιβάλλον”.
Στην ερώτηση “τι έχει μεγαλύτερη σημασία για να πετύχει σήμερα κάποιος στην Ελλάδα“, την οποία κάναμε για πρώτη φορά, δε, η απάντηση “η προσπάθεια/η σκληρή δουλειά” έρχεται τέταρτη, πίσω από τις γνώσεις, τις ικανότητες και, στη δεύτερη θέση, “το πολιτικό μέσον”. Οι γυναίκες, οι ηλικίες 25-54, όσοι βγάζουν λιγότερα από 1000 ευρώ το μήνα, οι ιδιωτικοί υπάλληλοι, οι αγρότες, οι άνεργοι, αυτοί που αυτοτοποθετούνται πολιτικά στο κέντρο και στην αριστερά/άκρα αριστέρα και αυτοί που δεν τα βγάζουν πέρα, ή τα βγάζουν πέρα με μεγάλες δυσκολίες, πιστεύουν ότι το πολιτικό μέσον είναι ο σημαντικότερος παράγοντας επιτυχίας στη σύγχρονη Ελλάδα. Ένα 5%, τέλος, θεωρούν ότι το σημαντικότερο από όλα είναι η πίστη στον Θεό.
Φέτος προσθέσαμε στην έρευνα και μια σειρά από ερωτήσεις που αναφέρονται στην καθημερινότητα των Ελλήνων. 1 στους 3 (33,1%) καπνίζουν, 61,5% υποστηρίζουν ότι ασκούνται σωματικά, 74,1% βλέπουν τηλεόραση καθημερινά, 76,3% χρησιμοποιούν πιστωτικές κάρτες και 14,3% (και το 40,3% των αγροτών!) δηλώνουν πως δεν καταναλώνουν κρέας. Το 42% των Ελλήνων έχουν κάποιο κατοικίδιο (οι επιχειρηματίες, οι αγρότες και οι ψηφοφόροι του ΜέΡΑ25 οι μόνες ομάδες του πληθυσμού που έχουν κατοικίδιο σε ποσοστό πάνω από 50%), ενώ περίπου 1 στους 3 Έλληνες (37,3%) παραδέχονται ότι δεν διάβασαν κανένα βιβλίο τους προηγούμενους 12 μήνες. Στην προηγούμενη μέτρηση, όταν η ερώτηση είχε διατυπωθεί λίγο διαφορετικά (“πόσα βιβλία θα λέγατε ότι διαβάσατε” πέρυσι, “μπορέσατε να διαβάσετε κάποιο βιβλίο” φέτος), το ποσοστό ήταν 21,9%, πράγμα που μας υπενθυμίζει ότι αυτές οι έρευνες συχνά δεν αποτυπώνουν απαραίτητα την πραγματικότητα στις ζωές και τα μυαλά των ερωτηθέντων, αλλά την εικόνα μιας πραγματικότητας που αυτοί θέλουν να περιγράψουν στον ερευνητή που τους κάνει τις ερωτήσεις.
Το ότι η κοινωνία μας είναι μια παραδοσιακή, συντηρητική κοινωνία, πάντως, είναι κάτι που επιβεβαιώνεται και από όλες τις προηγούμενες έρευνες του “ΤΠΕ”. Η πλειοψηφία των Ελλήνων τάσσεται κατά του δικαιώματος των ομόφυλων ζευγαριών να συνάπτουν γάμο (55,4%) ή να τεκνοθετούν (74,1%). Σχεδόν οι μισοί Έλληνες δηλώνουν υπέρ της επαναφοράς της θανατικής ποινής, κάτι που, βεβαίως, απαγορεύεται από το κοινοτικό κεκτημένο.
Η πλειοψηφία των ερωτηθέντων (54,2%) πιστεύει ότι “Έλληνας γεννιέσαι” και όχι ότι “Έλληνας γίνεσαι” (39,3%). Ποιες ομάδες διαφωνούν; Οι νέοι, οι ευκατάστατοι, οι μορφωμένοι και όσοι αυτοτοποθετούνται στην κεντροαριστερά, την αριστερά και την άκρα αριστερά του φάσματος. Πάντως, το χαρακτηριστικό που οι ερωτηθέντες πιστεύουν ότι περισσότερο από όλα χαρακτηρίζει την ελληνικότητα κάποιου εξακολουθεί να είναι το “να υιοθετεί τα ελληνικά ήθη και έθιμα”, περισσότερο από το να έχει γεννηθεί από Έλληνες γονείς ή το να μιλάει ελληνικά.
Το 82,8% των Ελλήνων δηλώνουν ότι πιστεύουν στον Θεό. Όλες οι ομάδες του πληθυσμού πιστεύουν, συμπεριλαμβανομένων όσων αυτοπροσδιορίζονται ως “αριστεροί-ακροαριστεροί” (52,9%) και των ψηψοφόρων του ΚΚΕ (51,2%). 6 στους 10 δηλώνουν ότι βρίσκονται “κοντά ή πολύ κοντά” στη θρησκεία, 46,1% ότι πηγαίνουν στην εκκλησία πάνω από 1-2 φορές το μήνα (εκτός γάμων και άλλων έκτακτων τελετών), ενώ το 56,1% δηλώνουν ότι πιστεύουν στα θαύματα. Είναι ενδιαφέρον ότι, ενώ οι νέοι ηλικίας 17-24 είναι η κοινωνική ομάδα που δηλώνει το χαμηλότερο ποσοστό πίστης στον Θεό, είναι ταυτόχρονα και η κοινωνική ομάδα που δηλώνει το υψηλότερο ποσοστό πίστης στα θαύματα.
Τέλος, ίσως ειναι αξιοσημείωτο και το ότι το 54,2% των Ελλήνων δηλώνουν ότι πιστεύουν στο μάτι, ενώ ένα 14,6% παραδέχονται ότι πιστεύουν στα ζώδια. Μπορεί αυτά τα ποσοστά να μοιάζουν υψηλά (και, σε κάποιες περιπτώσεις, να προκαλούν έκπληξη, όπως για παράδειγμα το ότι το 46,2% των κατόχων μεταπτυχιακού ή διδακτορικού τίτλου πιστεύουν στο μάτι, ή το ότι το μεγαλύτερο ποσοστό πίστης στα ζώδια, 29,6%, εμφανίζεται σ’ αυτούς που αυτοτοποθετούνται στην “ανώτερη” κοινωνική τάξη), αλλά τέτοιες απαντήσεις, όπως και οι απαντήσεις στην ερώτηση για τους ψεκασμούς από τα αεροπλάνα, που είχαμε συμπεριλάβει σε προηγούμενες έρευνες, δεν είναι σπάνιες και σε έρευνες άλλων χωρών. Σύμφωνα με πρόσφατη έρευνα του YouGov, για παράδειγμα, το 47% των Αμερικανών πιστεύουν στα φαντάσματα. Ένα 15% εκείνου του δείγματος, μάλιστα, υποστηρίζουν ότι κάποτε στη ζωή τους έχουν δει φάντασμα.
5. Ιδεολογία και πολιτική
Ένα από τα ενδιαφέροντα ευρήματα του “Τι Πιστεύουν Οι Έλληνες” έχει πάντα να κάνει με τον αυτοχαρακτηρισμό των Ελλήνων, που ενίοτε εκπλήσσει όσους παρακολουθούν το επίπεδο του δημόσιου διαλόγου στη χώρα.
Οι Έλληνες, για παράδειγμα, δεν συμπαθούν καθόλου τις ιδεολογικές ταυτότητες ή ιδεολογικά φορτισμένες έννοιες. Σε μια ερώτηση με οκτώ τέτοιες, μόνο δύο συγκέντρωσαν περισσότερες θετικές από αρνητικές απόψεις: ο φιλελευθερισμός και ο σοσιαλισμός. Όλες οι υπόλοιπες αντιμετωπίζονται κυρίως αρνητικά.
Πράγματι, όταν ζητήσαμε από τους ερωτηθέντες να επιλέξουν τον ιδεολογικό χαρακτηρισμό που τους ταιριάζει, ο “φιλελευθερισμός” επιλέχθηκε από τους περισσότερους (περίπου ένας στους πέντε Έλληνες δηλώνει φιλελεύθερος) με τη “σοσιαλδημοκρατία” από κοντά, στη δεύτερη θέση. Στην τρίτη θέση έρχεται η αυθόρμητη απάντηση “κανένα από αυτά”.
Ενδιαφέρον παρουσιάζει και μια ερώτηση που συμπεριλάβαμε για πρώτη φορά φέτος: ποιος έχει επηρεάσει περισσότερο τις πολιτικές σας πεποιθήσεις. Είναι μια ερώτηση που είχε χρησιμοποιήσει η MARC σε έρευνα του 2006 που είχε δημοσιευτεί στην “Ελευθεροτυπία”, μια εφημερίδα εκείνης της εποχής. Το 2020 σχεδόν 1 στους 4 Έλληνες (23,8%) δηλώνουν ότι ο πατέρας τους είναι αυτός που έχει επηρεάσει περισσότερο τις πολιτικές τους πεποιθήσεις. Το ποσοστό αυτό είναι λίγο-πολύ ίδιο σε όλες τις ηλικίες των ερωτηθέντων -δεκατέσσερα χρόνια πριν, όμως, στην άλλη έρευνα, το αντίστοιχο ποσοστό ήταν σχεδόν 43%.
Ενδιαφέρον παρουσιάζουν και άλλες ερωτήσεις σχετικά με τη στάση των Ελλήνων απέναντι στην πολιτική εν γένει. Υπάρχει ένα εξαιρετικά υψηλό 43%, για παράδειγμα, που δηλώνουν ότι ενδιαφέρονται ελάχιστα ή καθόλου για την πολιτική. Tο 6,1% των πολιτών δηλώνουν ότι είναι μέλη κάποιου πολιτικού κόμματος (ένα ποσοστό λίγο μεγαλύτερο από τον ευρωπαϊκό μέσο όρο) αλλά μόνο 1 στους 10 (10,6%) δηλώνουν ότι έχουν σκεφτεί να συμμετάσχουν στην πολιτική ως υποψήφιοι σε εκλογές (βουλευτικές ή αυτοδιοικητικές), και περίπου 1 στους 20 (5,5%) έχει συμμετάσχει ήδη. Εδώ ίσως έχει ενδιαφέρον να παρατηρήσουμε ότι το ποσοστό των ανδρών που λένε ότι έχουν σκεφτεί να κατέβουν υποψήφιοι σε εκλογές είναι σχεδόν διπλάσιο από το ποσοστό των γυναικών -ενώ το ποσοστό των ανδρών που δηλώνουν ότι έχουν ήδη συμμετάσχει είναι υπερδιπλάσιο. Εξάλλου, υπάρχουν κάποιες ομάδες του πληθυσμού στις οποίες η όρεξη για ενασχόληση με την πολιτική είναι μεγαλύτερη. Περίπου 1 στους 5 πολίτες με εισόδημα πάνω από 2.000 ευρώ μηνιαίως, 1 στους 5 δημόσιους υπαλλήλους και 1 στους 5 ψηφοφόρους του ΚΚΕ έχουν σκεφτεί να πολιτευτούν στο παρελθόν.
Το θέμα της ψηφοφορικής συνέπειας και ιδεολογικής πειθαρχίας έχει επίσης ενδιαφέρον. Μόνο περίπου 1 στους 4 ψηφοφόρους (27,9%) δηλώνουν ότι στο παρελθόν έχουν ψηφίσει μόνο ένα κόμμα (ανάμεσά τους το 34,8% των ηλικίας άνω των 65) ενώ το 15,6% των ερωτηθέντων δηλώνουν ότι έχουν ψηφίσει περισσότερα από τρία κόμματα σε εκλογές.
6. Μετανάστευση
Και στο ΤΠΕ, όπως και στην άλλη πρόσφατη έρευνα της διαΝΕΟσις, τεκμηριώνεται ότι οι απόψεις των Ελλήνων για το φαινόμενο της μετανάστευσης είναι εξαιρετικά αρνητικές. Το 92% των ερωτηθέντων πιστεύουν ότι ο αριθμός των μεταναστών είναι “υπερβολικά μεγάλος” -δεν υπάρχει ούτε μία ομάδα του πληθυσμού που να διαφωνεί σε αυτό- ενώ σε μεγάλα πλειοψηφικά ποσοστά πιστεύουν ότι οι μετανάστες αυξάνουν την εγκληματικότητα, αυξάνουν την ανεργία, έχουν αρνητική οικονομική επίπτωση (το 64% των αγροτών το πιστεύει αυτό), δεν “βοηθούν την επίλυση του δημογραφικού” και δεν “εμπλουτίζουν τον πολιτισμό μας”. Μόνο 1 στους 5 πιστεύουν ότι οι παράνομοι μετανάστες που βρίσκονται στη χώρα μας πρέπει να ενσωματωθούν στην κοινωνία μας, ενώ η άποψη ότι τα παιδιά των νόμιμων μεταναστών που γεννιούνται στην Ελλάδα πρέπει να λαμβάνουν άμεσα την ελληνική υπηκοότητα έχει υποχωρήσει από το 75,2% τον Απρίλιο του 2015 στο 58% τον Δεκέμβριο του 2019.
7. Τι πιστεύουμε (και τι ξέρουμε) για τους άλλους
Στο φετινό ΤΠΕ εμπλουτίσαμε τα ερωτήματα που σχετίζονται με τα θέματα και τα πρόσωπα για τα οποία οι Έλληνες έχουν θετική ή αρνητική άποψη. Κάποια από τα αποτελέσματα έχουν μεγάλο ενδιαφέρον.
Πρώτα απ’ όλα, από ό,τι φαίνεται κάθε χρόνο συμπαθούμε σχεδόν όλους τους ξένους και τους “άλλους” όλο και λιγότερο. Το 2016 το 77,4% των ερωτηθέντων πίστευαν ότι οι Ρώσοι είναι “καλοί” -φέτος το αντίστοιχο ποσοστό είναι μόλις 51% -περίπου 1 στους 4 Έλληνες άλλαξαν γνώμη. Βεβαίως, τελευταίοι στις συμπάθειες των Ελλήνων παραμένουν οι Τούρκοι (υπενθυμίζουμε εδώ ότι η έρευνα διεξήχθη πριν από την πρόσφατη κρίση στα σύνορα), ενώ όλοι οι υπόλοιποι λαοί θεωρούνται “καλοί” σε ποσοστά πολύ χαμηλότερα του 50%.
Μόνο δύο από τα διεθνώς διάσημα δημόσια πρόσωπα που θέσαμε υπ’ όψιν των ερωτηθέντων συγκεντρώνουν θετικές γνώμες από περισσότερους από τους μισούς: 3 στους 4 (74,8%) έχουν θετική γνώμη για τον Μπαράκ Ομπάμα, 54,4% έχουν θετική γνώμη για τον Μπιλ Γκέιτς, ενώ σχεδόν οι μισοί έχουν θετική γνώμη και για τον Εμανουέλ Μακρόν. Σχεδόν όλες οι υπόλοιπες πολιτικές προσωπικότηες συγκεντρώνουν περισσότερες αρνητικές από ό,τι θετικές γνώμες: και ο Βλάντιμιρ Πούτιν, πια (41% θετικές έναντι 46% αρνητικές) και η Άνγκελα Μέρκελ (30%-62%) και ο νέος πρωθυπουργός του Ηνωμένου Βασιλείου Μπόρις Τζόνσον (μόλις 13,3% θετικές, 54% αρνητικές). Ο ελληνικός λαός έχει εξαιρετικά αρνητική γνώμη για τον Πρόεδρο των ΗΠΑ Ντόναλντ Τραμπ (μόλις 10% έχουν θετική άποψη, και ένα 82% έχει αρνητική) ενώ λίγοι (περίπου 35%) γνωρίζουν ποιος είναι ο Πρόεδρος της Κίνας Σι Τζινπίνγκ. Πάντως, οι Έλληνες που έχουν θετική γνώμη για τον σχεδόν άγνωστο Πρόεδρο Σι είναι σε απόλυτο αριθμό διπλάσιοι από αυτούς που έχουν θετική γνώμη για τον καθολικά αναγνωρίσιμο Πρόεδρο Τραμπ.
Μόνο οι μισοί Έλληνες (49,4%) γνωρίζουν ποιος είναι ο CEO του Facebook Μαρκ Ζάκερμπεργκ (και λίγο περισσότεροι από τους μισούς εξ αυτών έχουν θετική γνώμη γι’ αυτόν), μόνο το 31,7% γνωρίζουν ποια είναι η νεαρή Σουηδέζα ακτιβίστρια Γκρέτα Τούνμπεργκ (οι γνώμες και αυτών είναι διχασμένες) και μόλις το 19,7% έχουν ακουστά την Πρόεδρο της Ευρωπαϊκής Επιτροπής Ούρσουλα φον ντε Λάιεν που, την εποχή που διεξήχθη η έρευνα, είχε μόλις επιλεγεί σε αυτή τη σημαντική θέση.
Τέλος, φέτος μελετήσαμε και τις απόψεις των Ελλήνων σε θέματα που έχουν να κάνουν με το μέλλον. Το 41,4% των Ελλήνων πιστεύουν ότι οι τεχνολογικές εξελίξεις θα αλλάξουν τις ζωές τους προς το καλύτερο. Ταυτόχρονα όμως, το 59% θεωρούν ότι ειδικά η τεχνητή νοημοσύνη θα έχει αρνητικές επιπτώσεις στον τομέα της απασχόλησης. Αξίζει να θυμίσουμε εδώ ένα άλλο σχετικό εύρημα: το 71,2% των Ελλήνων θεωρούν ότι τα ελληνικά Πανεπιστήμια “προσφέρουν στους νέους τις απαραίτητες γνώσεις και ικανότητες για να ανταπεξέλθουν στη σύγχρονη αγορά εργασίας”.
8. Συμπέρασμα
Σε γενικές γραμμές, όπως κάθε φορά, το “Τι Πιστεύουν οι Έλληνες” χαρτογραφεί ένα εξαιρετικά ευρύ πεδίο θεμάτων. Οι αντιφάσεις και οι αντινομίες είναι πολλές, οι ευκαιρίες και οι αφορμές για περαιτέρω ανάλυση αμέτρητες. Τι μπορούμε να καταλάβουμε από τις απόψεις αυτές για την σχέση των Ελλήνων με τον λαϊκισμό; Πώς επηρεάζει το εκπαιδευτικό υπόβαθρο τις στάσεις των πολιτών στα θέματα της οικονομίας, ή την ικανότητά τους να διαχειριστούν τους νέους τρόπους διάχυσης ιδεών και πληροφορίας στις σύγχρονες κοινωνίες; Τι ρόλο παίζουν τα συναισθήματα στις αντιλήψεις και τις ιδέες τους; Όλα αυτά είναι ερωτήματα που μπορούν να μελετηθούν σε βάθος χρησιμοποιώντας τα δεδομένα αυτής της έρευνας, μαζί με τις προηγούμενες, αλλά και άλλες έρευνες κοινής γνώμης της διαΝΕΟσις από τα τελευταία χρόνια. Το επόμενο διάστημα θα ακολουθήσουν άρθρα και περισσότερες εις βάθος αναλύσεις στο dianeosis.org για πολλά από αυτά τα θέματα.
Ως τότε, αξίζει να κρατήσουμε την εξής περιγραφή της κοινωνίας που προκύπτει από μια πρώτη ανάγνωση των στοιχείων της έρευνας. Είναι “μια κοινωνία που αφήνει πίσω της μια τραυματική δεκαετία“, γράφει ο Θωμάς Γεράκης στην έκθεσή του, “και πορεύεται με τις αντιφάσεις και τους κοινούς τόπους της, με τη συνύπαρξη παράδοσης και νεωτερικότητας, ρεαλισμού και ανορθολογισμού, αισιόδοξη αλλά και ανήσυχη, με λιγότερες αυταπάτες για το μέλλον της“.
