Λαϊκισμός: Τι μας διδάσκει η εμπειρία της Ελλάδας

*Του Τάκη Παππά

Μερικές φορές όταν δίνω διαλέξεις για το λαϊκισμό  στο εξωτερικό, συνηθίζω να κάνω μία ερώτηση. Αυτή είναι, αν τυχόν το ακροατήριο γνωρίζει σε ποια χώρα και σε ποια χρονιά στη μεταπολεμική Ευρώπη πρωτοήρθε ο λαϊκισμός στην εξουσία. Πολλές φορές δεν γνωρίζουν. Η απάντηση φυσικά είναι  ότι αυτό συνέβη στην Ελλάδα, η χώρα η Ελλάδα και η χρονιά είναι το 1981. Αυτό και μόνο κάνει την Ελλάδα μία από τις πλέον σημαντικές χώρες για τη μελέτη του λαϊκισμού, ένα φαινόμενο το οποίο εγώ μελετώ. Αλλά, δεν είναι μόνο αυτό. Είναι  και το γεγονός όταν μιλάμε για την Ελλάδα , ότι ο λαϊκισμός σε αυτή τη χώρα έχει ήδη ηττηθεί, όχι μία, αλλά δύο φορές.

Με αυτά τα εισαγωγικά έχω ήδη φτάσει στον τίτλο της δικής μου εισήγησης για το λαϊκισμό και την πλούσια εμπειρία που έχει η Ελλάδα και τα μαθήματα που έχει να προσφέρει όχι μόνο σε εμάς, στην παρούσα κυβέρνηση  δηλαδή, αλλά και σε άλλες χώρες της Ευρώπης, όπως και σε χώρες πέραν του Ατλαντικού, μία από τις οποίες ετοιμάζεται, μπαίνει σε προεκλογική περίοδο. Αυτό λοιπόν που θα κάνω στα 14 λεπτά που μου απομένουν, είναι να μιλήσω για την Ελλάδα  στο τέλος, αφού πρώτα απαντήσω σε τρία ερωτήματα. Τρία βασικά ερωτήματα στη μελέτη του λαϊκισμού. Τι είναι ο λαϊκισμός επιτέλους; Και θα πω ότι είναι κάτι εξαιρετικά απλό να το καταλάβουμε. Που βρίσκεται ο λαϊκισμός. Πως κυβερνά στις χώρες που βρίσκεται και στο τέλος φτάνουμε στην Ελλάδα.

Τι είναι  λοιπόν ο λαϊκισμός είναι το πρώτο μου ερώτημα. Θα είμαι πάρα πολύ σύντομος. Υπάρχουν πάρα πολλοί ορισμοί. Προτείνω να σκεφτούμε με ένα πολύ απλό τρόπο ότι ο λαϊκισμός είναι ένας συνδυασμός δημοκρατίας, εκλογικής δημοκρατίας. Είναι ένα σύστημα δηλαδή στο οποίο έχουμε  εκλογές. Τα κόμματα ανεβαίνουν και κατεβαίνουν στην εξουσία. Παρόλα αυτά, αυτή η δημοκρατία είναι μια μη φιλελεύθερη δημοκρατία. Ας καταλάβουμε λοιπόν το λαϊκισμό σαν δημοκρατικό μη φιλελευθερισμό. Στα Αγγλικά αυτό λέγεται Democratic liberalism.

Τι είναι  όμως ακριβώς αυτό το πράγμα; Πως το καταλαβαίνουμε; Πως καταλαβαίνουμε ένα λαϊκιστή ηγέτη ή ένα λαϊκίστικό κόμμα, όταν το βλέπουμε μπροστά μας.

Ποια είναι τα χαρακτηριστικά που το διακρίνουν από άλλα μη λαϊκίστικα κόμματα; Υπάρχουν τρία χαρακτηριστικά λοιπόν και το λαϊκίστικο κόμμα ή ο ηγέτης για να είναι  τέτοιος ή τέτοιο, πρέπει να έχει και τα τρία αυτά χαρακτηριστικά:

Να πιστεύει ότι η κοινωνία διαιρείται από μία όνο διαιρετική τομή, ότι στην κοινωνία υπάρχει μόνο μία διαίρεση ανάμεσα στους πολλούς, στο λαό και στις ελίτ, ακριβώς επειδή υπάρχει μόνο μία διαιρετική τομή, συνεπώς η οποία δεν μπορεί να γεφυρωθεί. Όλη η πολιτική περιστρέφεται γύρω από μία αντιπαλότητα, μια εχθροπάθεια, πόλωση και στο τέλος ποιος κερδίζει, το τρίτο χαρακτηριστικό, προφανώς η πλειοψηφία η οποία έχει και τους αριθμούς, τα νούμερα, την πλειοψηφία. Οπότε καταλήγουμε σε μία τυραννία της πλειοψηφίας.

Για να καταλάβουμε ακόμα καλύτερα τι ακριβώς είναι  αυτό, να το αντιπαραθέσω με τον πολιτικό φιλελευθερισμό. Τα τρία αυτά χαρακτηριστικά βρίσκονται σε πλήρη αντίθεση με αυτό που ξέρουμε από την εποχή του Τζον Στιούαρτ.

Τι είναι  ο πολιτικός φιλελευθερισμός; Είναι  ακριβώς το αντίθετο. Πάρτε έναν καθρέφτη και βάλτε τον απέναντι από τα τρία χαρακτηριστικά που σας έλεγα προηγουμένως και θα βρείτε τους φιλελευθέρους ηγέτες και τα φιλελεύθερα κόμματα. Δηλαδή, εκείνους που έχουν την αντίληψη ότι η κοινωνία δεν διαιρείται δεν από μία διαιρετική τομή, από μία τομή, αλλά από πολλές, οι οποίες είναι  τεμνόμενες, όπως φύλο, ηλικίας, κοινωνικής τάξης, θρησκείας, γλώσσας και λοιπά.

Συνεπώς επειδή στην κοινωνία υπάρχουν πολλές διαιρετικές τομές και επειδή η κοινωνία αυτή πρέπει να συμβιώσει, επειδή όλοι αυτοί οι άνθρωποι πρέπει  να συμβιώσουν μεταξύ τους, η επιδίωξη της πολιτικής, της φιλελεύθερης πολιτικής, είναι το πολιτικό μέτρο, οι συγκλίσεις, το θετικό αντί του μηδενικού αθροίσματος. Πως επιτυγχάνεται αυτό; Επιτυγχάνεται πολύ απλά με την τήρηση των νόμων και του συντάγματος, την προστασία της συνταγματικά κατοχυρωμένης προστασίας των μειονοτήτων.

Συνεπώς, υπάρχουν δύο ειδών δημοκρατίες, οι οποίες μοιάζουνε με αυτά εδώ τα δύο ανθρωπάκια στην τραμπάλα. Η δημοκρατία θα είναι ή φιλελεύθερη ή λαϊκίστική. Δεν υπάρχει τρίτος δρόμος. Και δεν είναι  ακριβώς τόσο στατικό, αυτά τα δύο ανθρωπάκια, αυτές οι δύο έννοιες της δημοκρατίας βρίσκονται σε πλήρη αντιπαράθεση και αντιπαραβολή μεταξύ τους και εκεί θέλω να καταλήξω. Σήμερα είναι η ιστορία της μεταπολιτευτικής Ελλάδας. Ότι η Ελλάδα από το 1974 μέχρι σήμερα είναι ακριβώς αυτή η αντιπαράθεση ανάμεσα σε δυνάμεις του πολιτικού φιλελευθερισμού και σε δυνάμεις του λαϊκισμού.

Έρχομαι στη δεύτερη ερώτησή μου. Που βρίσκονται οι λαϊκιστές; Αν κοιτάξουμε στον κόσμο, αν κοιτάξουμε στον μεταπολεμικό κόσμο, σε όλο τον δυτικό μεταπολεμικό κόσμο, δηλαδή στην Ευρώπη και στην Αμερική, Νότια και Βόρεια, ο λαϊκισμός, οι χώρες όπου τα λαϊκιστικά κόμματα έχουν έρθει στην εξουσία κι έχουν μείνει για πολύ μεγάλο χρονικό διάστημα ή αν θέλετε, έχουν κερδίσει δύο τουλάχιστον συνεχόμενες εκλογικές αναμετρήσεις είναι αυτές που βλέπετε σε αυτόν εδώ τον χάρτη των χαρτών.

Στην Ευρώπη, βρίσκουμε την Ελλάδα, την Ιταλία, την Ουγγαρία και την Πολωνία, σε όλες αυτές τις χώρες τα λαϊκιστικά κόμματα έχουν κερδίσει δύο τουλάχιστον συνεχόμενες εκλογές, πράγμα που πάει να πει ότι ο λαϊκισμός έχει μείνει στην εξουσία για δύο τουλάχιστον κυβερνητικά τέρμινα.

Αν πάμε στη Λατινική Αμερική, οι χώρες του παγιωμένου λαϊκισμού είναι η Βενεζουέλα, το Περού, ο Ισημερινός, αυτές οι τελίτσες που βλέπετε εκεί πέρα δεν είναι τυπογραφικό λάθος, είναι τα Νησιά Γκαλαμπάγκος, Δαρβίνος και τα λοιπά, ξέρετε. Και η Αργεντινή. Αυτές λοιπόν είναι οι χώρες του παγιωμένου λαϊκισμού και έχουμε τρεις ακόμη χώρες όπου οι λαϊκιστές ήρθαν στην εξουσία πιο πρόσφατα, είναι οι Ηνωμένες Πολιτείες το 2016 και πιο πρόσφατα, φέτος δηλαδή στις αρχές του χρόνου αυτού που τρέχει ακόμα, που τρέχουμε, το Μεξικό και η Βραζιλία.

Ο λαϊκισμός λοιπόν δεν βρίσκεται παντού, όπως πολλές φορές πιστεύουμε, νομίζουμε, βρίσκεται σε συγκεκριμένες χώρες και μπορεί να ηττηθεί σε αυτές τις χώρες.

Πώς κυβερνούν οι λαϊκιστές είναι το τρίτο μου ερώτημα και θα πάω γρήγορα. Θα πάρω παραδείγματα από όλες αυτές τις χώρες που ανέφερα και θα επικεντρώσω την προσοχή μου σε 6 χαρακτηριστικά γνωρίσματα των λαϊκιστών όταν βρίσκονται στην εξουσία. Είμαι από αυτούς που πιστεύουν ότι ο λαϊκισμός κυβερνά με τον ίδιο ακριβώς τρόπο είτε είναι αριστερός, είτε δεξιός, είτε βρίσκεται στην Ευρώπη είτε στη Λατινική Αμερική είτε οπουδήποτε αλλού και θα αναφερθώ σε 6, πολύ σύντομα, χαρακτηριστικά.

Το πρώτο είναι ο αρχηγός του κόμματος και θα δείξω μερικές εικόνες από όλες αυτές τις χώρες επιλεκτικά. Αλλά ό,τι λέω για μία χώρα ισχύει για όλες τις χώρες που ήδη ανέφερα στον χάρτη που σας έδειξα, στους χάρτες που σας έδειξα. Ο λαϊκισμός λοιπόν εξαρτάται πάρα πολύ από τον ηγέτη του, από τον ηγέτη του κόμματος το οποίο έρχεται στην εξουσία και κυβερνά, ο οποίος ηγέτης πάντα τονίζει ότι είναι ο λαός ο ίδιος, ότι αντιπροσωπεύει το λαό. Εδώ πέρα έχετε τον Τσάβες, ο οποίος λέει «ya yo no soy yo, yo soy un pueblo», πράγμα που σημαίνει ότι ο ίδιος λέει πως εγώ δεν είμαι εγώ ο εαυτός μου που με βλέπετε, εγώ είμαι ο λαός μου και αυτό το βλέπουμε σε όλες τις λαϊκιστικές κυβερνήσεις.

Το δεύτερο χαρακτηριστικό είναι ότι οι λαϊκιστές, μόλις έρχονται στην εξουσία, φροντίζουν πολύ γρήγορα να κάνουν συνταγματικές αλλαγές, να αλλάξουν το σύνταγμα προς μία μη φιλελεύθερη κατεύθυνση, η φωτογραφία είναι από την Πολωνία, είμαστε στο 2015, αλλά το ίδιο έχει συμβεί στην Ουγγαρία, στη Βενεζουέλα και σε άλλες χώρες.

Το τρίτο χαρακτηριστικό των λαϊκιστών στην εξουσία είναι ότι προσπαθούν με κάθε τρόπο τα ΜΜΕ, είτε έντυπα είτε ηλεκτρονικά. Και αν μάλιστα τα έχουν και στην ιδιοκτησία τους, όπως συνέβη στην περίπτωση του Μπερλουσκόνι, τόσο το καλύτερο για αυτούς.

Το τέταρτο χαρακτηριστικό των λαϊκιστών όταν έρχονται στην εξουσία είναι οι συχνές και άγριες επιθέσεις στη δικαστική εξουσία. Εδώ έχουμε ένα tweet του Τραμπ από το 2017, επιτίθεται σε ένα μεσαίο δικαστή, είναι ένα περίφημο tweet όπου λέει ότι αυτός ο δήθεν δικαστής ο οποίος έχει πάρει τη δικαστική εξουσία από τα χέρια του λαού είναι γελοίος και η απόφαση του θα ανατραπεί, με λίγα λόγια.

Το πέμπτο χαρακτηριστικό των λαϊκιστών όταν κυβερνούν στις χώρες τους πάλι τονίζω, σε οποιαδήποτε χώρα όπου έχουν κυβερνήσει λαϊκιστές είναι ότι προσπαθούν να πάρουν στα χέρια τους τον έλεγχο της παιδείας, των ανεξάρτητων αρχών και των ΜΚΟ. Η φωτογραφία αυτή είναι από την Ουγγαρία, ο Ορμπάν έδιωξε το Κεντρικό Ευρωπαϊκό Πανεπιστήμιο από τη Βουδαπέστη, έχει ήδη μετεγκατασταθεί στη Βιέννη σήμερα.

Το έκτο και κυριότερο ίσως χαρακτηριστικό το οποίο συνδυάζεται με το πρώτο, την ηγεσία, είναι η στρατηγική της ακραίας πόλωσης την οποία εφαρμόζουν οι λαϊκιστές, το έχουμε δει στην Ελλάδα, το έχουμε δει και σε όλες τις άλλες χώρες του λαϊκισμού.

Με αυτά και με εκείνα, όταν ο λαϊκισμός έρχεται στην εξουσία και μένει για τόσα πολλά χρόνια, αφήνει ένα αποτύπωμα. Αφήνει ένα αποτύπωμα στην κοινωνία, στην πολιτική και στην κουλτούρα της χώρας. Και αυτό το αποτύπωμα είναι πολύ δύσκολο να εξαλειφθεί, είναι πολύ δύσκολο να καθαριστεί από τους μεταγενέστερους. Και εδώ πέρα νομίζω βρισκόμαστε σήμερα στην Ελλάδα.

Και έρχομαι στην Ελλάδα, λοιπόν, στον ελληνικό λαϊκισμό και θα αναφερθώ πάρα πολύ σύντομα στην περίοδο της μεταπολίτευσης από το 1974 μέχρι σήμερα για να δείξω πώς ο λαϊκισμός έχει αναπτυχθεί στη χώρα μας και πού βρισκόμαστε σήμερα μετά από 45 χρόνια δημοκρατικής πορείας.

Όπως είπα προηγουμένως, αντιλαμβάνομαι τη μεταπολίτευση σαν μία συνεχή διαπάλη ανάμεσα στις δυνάμεις του λαϊκισμού. Είναι σαν το Star Wars, οι δυνάμεις Darth Vader από τη μία μέρα και Obi-Wan Kenobi, από την άλλη μεριά φανταστείτε. Οι δυνάμεις του λαϊκισμού και οι δυνάμεις του φιλελευθερισμού, λοιπόν, του πολιτικού φιλελευθερισμού.

Και η ιστορία της Ελλάδα, αν δείτε αυτούς τους τέσσερις κύκλους οι οποίοι ξεκινάνε το 1974 ο πρώτος και καταλήγουν φέτος στο 2019 ο τελευταίος, οι τέσσερις κύκλοι αναπαριστούν τα φιλελεύθερα ξεκινήματα στην περίοδο της μεταπολίτευσης.

Το πρώτο έγινε το 1974 και ειδικά με το Σύνταγμα του 1975, το πλέον φιλελεύθερο Σύνταγμα το οποίο είχε η Ελλάδα ποτέ. Έχουμε το δεύτερο φιλελεύθερο ξεκίνημα του 1990 με την Κυβέρνηση του Κωνσταντίνου Μητσοτάκη.

Το 2012 τα παλιά κόμματα εξουσίας αναγκάζονται κάτω από την πίεση της τρόικα, θεσμών όπως ονομάστηκαν αργότερα, να εγκαταλείψουν τον παλιό λαϊκισμό και να προσηλωθούν περισσότερο προς μία φιλελεύθερη κυβέρνηση και να κάνουν και μια κυβέρνηση συνεργασίας. Και το τελευταίο είναι το πιο πρόσφατο.

Στα ενδιάμεσα διαστήματα έχουμε μεγάλες περιόδους λαϊκισμού στην Ελλάδα. Κοιτάξτε τι έχει γίνει, πάρα πολύ σύντομα. Το 1981, όπως ξεκίνησα την ομιλία μου, στην Ελλάδα είχαμε, η Ελλάδα έγινε η πρώτη χώρα όπου ο λαϊκισμός ήρθε στην εξουσία στην Ευρώπη.

Έχουμε την πρώτη νίκη του λαϊκισμού, το ΠΑΣΟΚ στην εξουσία το 1981. Και έμεινε στην εξουσία για μία δεκαετία μέχρι το 1990, όπου έχουμε την πρώτη ήττα του λαϊκισμού. Δεν κράτησε όμως πολύ εκείνη η περίοδος.

Το 1993 ο λαϊκισμός κερδίζει μία δεύτερη νίκη στην Ελλάδα και αυτό πρέπει να το δούμε τι έγινε εκείνη την περίοδο. Και μετά συνέβη κάτι πολύ ενδιαφέρον.

Στην περίοδο η οποία ξεκινάει από το 1993 και φτάνει μέχρι το 2012 και είναι η περίοδος όπου δημιουργήθηκαν συνθήκες που μας οδήγησαν στην κρίση αργότερα, ο λαϊκισμός γίνεται συστημικός, δηλαδή διαπερνά όλα τα κόμματα στο κομματικό μας σύστημα.

Οι θεσμοί δηλαδή, οι σημασία των θεσμών υποτιμάται εκείνη την περίοδο χάριν μιας εύκολης εξυπηρέτησης του «λαϊκού αισθήματος» και του «λαϊκού συμφέροντος», σε εισαγωγικά.

Το 2012 καταρρέει το κομματικό σύστημα όπως το ξέραμε από το 1974 και τα παλαιά κόμματα αναγκάζονται να συμπράξουν, αναγκάζονται να κάνουν μια κυβέρνηση συμμαχίας. Είναι πολύ ενδιαφέρουσα αυτή η χρονιά. Και να στραφούνε προς τον φιλελεύθερο μεταρρυθμισμό ή προς το μεταρρυθμιστικό φιλελευθερισμό, αν θέλετε. Αλλά είναι πολύ αργά. Γιατί το 2015 έρχεται στην εξουσία ο ΣΥΡΙΖΑ και κάνει κυβέρνηση συνεργασίας με τους δεξιούς Ανεξάρτητους Έλληνες.

Έχουμε, λοιπόν, μία επάνοδο του λαϊκισμού κάτω από μια εντελώς διαφορετική πια φόρμα, μια αριστεροδεξιά φόρμα. Ο αριστεροδεξιός λαϊκισμός. Και τελικά το 2019 τον Ιούλιο είχαμε τη δεύτερη μεγάλη ήττα του λαϊκισμού, πράγμα για το οποίο μιλάμε σήμερα.

Και σήμερα βρισκόμαστε, λοιπόν, εδώ μετά το 2019 και το μέλλον αρχίζει τώρα αλλά το μέλλον κουβαλάει βαρύ παρελθόν. Και αυτό που έχω, αφού σας ευχαριστήσω για την πρόσκλησή σας και ευχηθώ καλή συνέχεια στο Συνέδριό σας, να ευχηθώ keep calm and carry on.

* Εισήγηση του πολιτικού επιστήμονα και συγγραφέα κ. Τάκη Παππά, με θέμα: «Λαϊκισμός: Τι μας διδάσκει η εμπειρία της Ελλάδας» στο 13ο Συνέδριο της Νέας Δημοκρατίας